Музыка закийликден, огъурлулукъдан да юлюшлюКъарачай-малкъар халкъны биринчи профессионал музыканты Абайланы Аслан-Бекни жашы Солтан-Бек болгъанды. Быйыл бу айда ол туугъанлы 180 жыл болады.
Абайланы Солтан-Бек 1845 жылда Уллу Малкъарда Ышканты элде туугъанды. Атасы – таубий Абайланы Канукну жашы Аслан-Бек – кеси заманында белгили адам болгъанды: ол Георгиевскде къалагъа 1823 жылда – анга жети жыл болгъанда, аманат болуп тюшгенди. Сабий жашчыкълай приходской училищеде окъугъанды. Онсегиз жылында уа Лейб-Гвардияны Кавказ-Тау жарым эскадронуна тюшюп, анда атлы аскерде къуллукъ этгенди. Аны артда Моздок полкга ийгендиле. Архив къагъытлада айтылгъаннга кёре, Кавказ урушда жигитлиги ючюн Абайланы Аслан-Бек Св. Аннаны 4-чю даражалы «За храбрость» орденине бла кюмюш майдалгъа тийишли болгъанды, дагъыда анга кюмюш ахчала бла 215 сом бергендиле. Аслан-Бекни эки юйдегиси болгъанды. Солтан-Бекни анасы Сюйюнчланы Фатимат эди. (Ол артда Холамда Шакъманланы Жарахматха баргъанды). Экинчи юйюрюнден а Абай улуну беш жашы бла эки къызы болгъанды. Аладан бири Кавказда бек белгили жарыкъландырыучу, устаз Абайланы Ханифа эди. Сабий заманында атасы бла бирге Нальчикге келгенлей, атасы кеси жумушларын эте тургъан заманда Солтан-Бек аскер бёлюмде бир офицерни къыл къобузда ойнагъанын эшитгенди. Ол желни къанат тауушун, сууну хапарын, къанатлыла жырларын да бир этген макъам асыры ариу кёрюннгенден, андан арысында жашчыкъ тынчлыгъын тас этгенди. Сора кеси тапхан затларындан къыл къобуз ишлеп, анда согъаргъа кюрешгенди. Аны алай талпыгъанын кёрюп, Аслан-Бек кеси алгъанды жашына керти къыл къобуз. Патчах аскерде къуллукъ этген корнет Абайланы Аслан-Бек сабийлерине билим алдырыргъа излегенди. 1850 жылда Нальчикде ачылгъан Тау школ ол жаны бла Солтан-Бек босагъасындан атлагъан биринчи окъуу юй болгъанды. Анда бай адамланы – бийлени, ёзденлени – сабийлери хакъ берип окъугъандыла. Солтан-Бекни да атасы 1854 жылда ары бергенди. Жашчыкъ анда тёрт жыл окъугъанды. Ол окъуу юйде аны ахшы белгиле бла бошагъанланы андан ары окъургъа жибериу адет болгъанды. Алай бла Абай улу окъууун андан ары Ставропольда гимназияда бардыргъанды. Анда окъугъан заманында фортепианода ойнаргъа юйретиучюден да дерсле алгъанды. Жарсыугъа, ол адамны аты сакъланмагъанды эсде, болсада ол уллу иш этгени уа кертиди. Гимназияда ол жаны бла устаз энчи дерсле бермегенликге, къыл къобузла да болгъандыла. Малкъарлы жашчыкъ алада согъаргъа кеси аллына юйреннгенди. Ол гимназияда тёрт жыл окъугъанды Солтан-Бек. Тамам ол заманда, 1862 жылда, Санкт-Петербургда Россейде консерватория ачылгъанды. Бусагъатлада ол Римский-Корсаковну атын жюрютеди. Ол ачылгъанда, Аслан-Бек аны фахмулу жашы ары тюшерин бек сюйгенди. Алай болур ючюн а, аны эрттегили танышы, Къабарты округну таматасы гюржюлю князь Вахтанг Орбелианиге элтип, аны къыл къобузда къалай ойнагъанына тынгылатханды. Ол заманда, таулу жашчыкъны хунерине сейир этип, Орбелиани ол окъуу юйню директоруна, пианист эм композитор Антон Рубинштейннге, къагъыт жазгъанды, Солтан-Бекни окъуугъа алырын тилеп. Анда баргъан сынаулада Абай улу, Россейни менме деген композиторларын сейирге къалдыра, къыл къобузну алай сокъгъанды. Алай бла, музыка грамотадан, ноталадан хапары болмаса да, сынауладан ётюп, консерваториягъа киргенди. Ол кюнню эсгериулерине кёре, экзаменни Солтан-Бекден белгили къыл къобузчу эм композитор Генрик Венявский алгъанды. Анда Абай улуну бек биринчи танышы, шуёху артда аты музыка дуниясында уллу хурмет бла айтылгъан Пётр Чайковский болгъанды. Санкт-Петербург консерваторияда ала бирге окъугъандыла. Алай а ол зауукълу жылла узакъ бармагъандыла. Жаланда эки жылны окъугъанды анда малкъарлы музыкант. Андан ары окъуууна ахча тёлер онгу болмагъанды атасыны. Баям, уллу юйюрюню, ауругъан бийчесини да къайгъылары башын басып. Алдан аны тёлерге айтхан Къабарты округну казнасы да сёзюнде турмагъанды. Болсада ол эки жыл аз тюйюл эди музыкагъа жол салыуда, ыз алыуда Абай улуна. Консерваторияда уллу музыкантланы айтханларына эс буруп, ол къысха заманны ичинде малкъар халкъ жырланы, макъамланы да бир къауумун ноталагъа салгъанды. Окъууундан айырылгъандан сора, Солтан-Бек Санкт-Петербургда Лейб-Гвардияны Кавказ-Тау эскадронунда къуллукъ этгенди. Бир къауум жылдан аны Кавказгъа Сунженский полкну къурамына ийгендиле. Ол аскерчи болгъан жылларында Абай улу Св. Станиславны 3-чю даражалы орденине, «За службу в Конвое Государя Императора Александра Николаевича» деген кюмюш, Тюрк урушда да доммакъ майдалгъа тийишли болгъанды. Атасы Аслан-Бек ауушхандан сора уа, солуугъа чыкъгъан прапорщик Ата журтуна къайтханды. Ол Холамда ёге атасы Шакъманланы Жарахматны юйюнде тохтагъанды. Жарахмат анга иги онгла къурагъанын ыразылыкъ бла айтыргъа керекди. Аны мында болгъанын эшитип, танышлары Владикавказгъа Ольгинский тиширыу гимназияда музыкадан дерс берирге чакъыргъандыла. Къыл къобузчу анда реальный училищеде, Терк къазакъ аскерде да ишлегенди. Владикавказны Тау пансионунда окъуучуладан ол къурагъан сабий оркестр Россейде бек игиге саналгъанды кеси заманында. Аны бла бирге Солтан-Бек Терк оркестрни къурамында концертле берип да башлагъанды. Алай бла, кёп да бармай, битеу Кавказда аты айтылгъан къыл къобузчу болгъанды. Аны концертлери Владикавказда, Нальчикде, Нартсанада да баргъандыла. Ол заманда залда бош жер болмагъанды дейдиле. Солтан-Бекни бек сюйгени неаполитан халкъ макъамгъа кёре жазылгъан «Венецианский карнавал» болгъанды. Андан сора да ол Россинини «Отеллосундан» Генрих Эрнстни фантазияларын согъаргъа сюйгенди. Дагъыда Фридерик Шопенни «Вальс меланхолик», Михаил Глинканы «Камаринская», Бернхард Ромбергни «Романсын» эм башха музыка чыгъармаланы сокъгъанды. Солтан-Бекни ол кезиудеги жетишимлерини, аны бла бирге чексиз адамлыгъыны, халаллыгъыны, жандауурлугъуну юслеринден «Терские ведомости» газет къайтарып айтып тургъанды. Ол, кесини жашау болуму аламат болмаса да, концертлеринде жыйылгъан ахчадан ёксюзле жашагъан юйлеге, жарлылагъа юлюш чыгъарып тургъанын да эсгередиле эски жазыулада. Концерт ишледен сора да, ол чыгъармачылыкъ жаны бла жетишимли болгъанды. Жарсыугъа, жазгъанларыны барысы да сакъланмагъандыла. Алай а «Орус макъамла», «Таулу марш», «Тау элде эрттенлик», «Терк областьны таулуларыны макъамлары», «Тюш намаз» деген музыка чыгъармалары окъуна Абайланы Солтан-Бек халкъын, Ата журтун чексиз сюйгенине шагъатлыкъ этедиле. Ол эки кере юйдегили болгъанды. Не Шакъманланы Бабуш, не Келеметланы Сюйдюм аны сабий бла къууандыралмагъандыла. Санкт-Петербургну, Москваны айтхылыкъ музыкантларыны тизмесине тюшген Абайланы Солтан-Бек дуниясын, Холамгъа ишлер умутла бла келгенлей, 1888 жылда 21 январьда алышханды. Аны обасы Холамдады.
Поделиться:
Читать также:
07.02.2025 - 11:59 →
Жашау нёгерле
06.02.2025 - 11:34 →
Юч толмагъан мурат
31.01.2025 - 11:56 →
Музейни 65-жыллыгъына – сейир кёрмюч
30.01.2025 - 09:55 →
Къайтыгъыз! Къаскъыр!
30.01.2025 - 08:49 →
«Тырнак шык-шык»
|