Сыйлы сюйюнчюлюк![]() 1956 жылда Киргосиздатда къарачай-малкъар тилде «Жашауубузну байрагъы» деген китап чыкъгъанды. Ол кёчгюнчюлюк азабын сынагъан миллетге тюзлюк хорларыгъыны шагъаты болгъанын кёпле эслеринде тутадыла. Китапны редактору Макытланы Сафарды, корректору – Ахматланы Ахия, авторланы графика суратларын жазгъан Владимир Жуковду. Болсада бу китапха къыйын салгъанла кёпдюле: Къайсын, Берт, Керим, Залий, Боташланы Исса, дагъыда Фрунзе шахарда жашагъан алчы адамларыбыз. Бери къарачай-малкъар жазыучуланы назмулары бла поэмалары киргендиле. Малкъардан Мечиланы Кязимни, Шахмырзаланы Саидни, Гуртуланы Бертни, Будайланы Азретни, Отарланы Керимни, Къулийланы Къайсынны, Макытланы Сафарны, Маммеланы Ибрагимни, Боташланы Иссаны, Ахматланы Ахияны. Къарачайдан а – Каракетланы Иссаны, Байкъулланы Дауутну, Батчаланы Абдул-Керимни, Хубийланы Османны, Байрамукъланы Халиматны, Къобанланы Хамзатны. Ол заманда жазыучула жаланда Ленинни бла коммунист партияны юсюнден жазгъандыла деген оюм жюрюйдю. Алай ол тюз тюйюлдю – китапха инсан, лирика назмула да киргендиле. Кязимни «Ишлеген», «Иги сёз», «Къайсыннга», «Керимге», «Жашыма», «Окъуюкъ», «Тарыгъыу» деген белгили назмулары бла башланады ол. Шахмырзаны «Жюз жылланы биз кюрешдик» деген маршыны ызындан 1904 жылда орус-япон урушха кетгенлеге аталгъан «Солдатны назмусу» келеди. Ол кюй бла бошалады: Таракъ-таракъ эрийле Тихтеннгенни бузлары, Ызыбыздан къарап, жиляйдыла Малкъар халкъны къызлары. Каракетланы Иссаны уа бек аламат назмусу барды мында – «Таула» деген аты бла.
Ёхтем таула, салам айтама сизге – Тюрлю-тюрлю бийик, ариу жерлеге, Кёк булутла юйюрсюнюп къонуучу, Узакъ жерден келип къонакъ болуучу… Бу назму, кенг белгили болмаса да, магъанасы Семенланы Исмайылны «Минги тауундан» эниш тюйюлдю, анча ариу сурат барды мында. Гуртуланы Бертни «Жаз келир» деген назмусун айырып айтырчады. Ол къышны юсюнден эсе да, окъуучугъа жаз келлигин эсгерте, таукеллик береди. Байкъулланы Дауутну «Таулу къызны жыры» деген эски дунияда таулу тиширыуну къадары юсюнден назмусу: «Мен таулу къызем, мутхуз жулдузем,/ Къарлы, тик таулада жашаем…» – деп, таныш тизгинле бла башланады. Батчаланы Абдул-Керимни назмулары къызыл аскерге бла Ростсельмаш заводха аталадыла. Будайланы Азретни «Биченчи жыйыны», «Хорладыла», «Телефон» дегенлери анда сыйлы жерни алгъандыла. Отарланы Керимни «Партизан къабырла» поэмасы тогъуз кесекден къуралады. Чыгъарма табийгъат суратлаудан башланып, сюжет ызгъа ётеди. Революцияны жигитлерин ким да танырча суратлайды поэт. Бери дагъыда Керимни бир къауум сабий назмусу киргендиле. Къайсынны «Жашауубузну байрагъы» деген, артда сёзлерине жыр этилген назмусу уа китапны аты болгъанды. Макытланы Сафарны бери кирген чыгъармалары журтуна, устазы Шахмырзаланы Сагидге, граждан урушну жигитлерине, Сулейман Стальскийге, атагъа, анагъа аталадыла. Хубийланы Османны поэзиясы уа – Уллу Ата журт урушха, Туугъан жерге, партиягъа. Байрамукъланы Халиматныкъыла урушну, айырылыуну юсюндендиле. «Сыйлы борч» диалог формада жазылгъанды. Тиширыу жашын урушха ийдирмезге кюрешеди. Атасы уа – алчы колхозчу, ол айыпды деп, унамайды. «Ёзге анда ёлюп къалса, мен не этерме?» – деп, жарсыйды тиширыу. Анга жашны атасы: – Былайда къуру элибиз Бушуу этеред. Анда ёлгеннге битеу къырал Бийик сый беред, – дейди юй адамына. Къобанланы Хамзат «Эки терек», «Юч пальма» деген эм башхаларын да къошханды изданиягъа. Маммеланы Ибрагимни юч назмусу да – «Бизни жашауубуз», «Тракторчу», «Биз бюгюн» – таукелликни юлгюсюдюле. Боташланы Иссаны акъ сёз бла жазылгъанлары жарыкъдыла – ийнарла, аты халкъ ауузунда къалгъан къобузчу Къазийланы Билялгъа, «Колхоз тойда», «Сен ариугъа», Байсолтанланы Алимге, компартиягъа, Ата журтха аталгъан тизгинле жаш адамны жюрек тазалыгъын, анга сюргюнлюк сынатхан къыралгъа окъуна ариу ниет тутханын айтадыла. Ахматланы Ахияны поэзиясы бла бошалады китап. Ол табийгъатха, сюймекликге, жашлыкъгъа аталады. «Жашауну байрагъыны» юсюнден белгили адамларыбызны сейир эсгериулери сакъланадыла. Аланы да эсибизге тюшюрейик бюгюн. Макытланы Сафар: … Халкъыбызны тарыхында, культурасында аны къыйматы бек уллуду. «Жашауубузну байрагъы» эки-юч кюнню ичинде сатылып бошалгъан эди. Тюкеннге кирип болмазча эди: малкъарлыла, къарачайлыла да басынып, чачып кетген эдиле. Бир бызынгылыны хапарын айта эдиле. Ол асыры кёп окъулгъандан, саккел болгъан китапны бир къой берип алгъан эди… Тёппеланы Алим: Саудат уллу жолдан бир жанында тауда къалгъан Кегетиге Фрунзеде тауча китап чыгъа турады деген къууанч хапарны келтирген эди. Айтхан хапары бош болмагъанна шагъатха уа аны корректурасын биргесине ала келгенди… Саудатны, баям, эсинде да жокъ эди туугъан жерден, ана тиллеринден да айырылып, бу узакъ тау элде жашагъанлагъа бир бош басма къагъыт журунла угъай, азатлыкъ келтиргенме деп… («Сюргюн» деген романдан юзюк). Занкишиланы Хусей: Кертиси да, кёчгюнчюлюкде басмасы болмагъан миллетге «Жашауубузну байрагъы» къайры барлыгъыбызны кёргюзтдю, жолну тюзюн, табын сайларгъа болушду! Туугъан жерлеринден айырылыуну ачыуун сынагъан Къарачайны да, Малкъарны да адабиятлары, черек шауданчыкъладан башланнганча, кеслерини айныуларын, жашнауларын, ёсюулерин сенден башладыла, «Жашауубузну байрагъы»!
Мусукаланы Сакинат.
Поделиться:
Читать также:
07.02.2025 - 12:02 →
Элни бети-адетинде
07.02.2025 - 08:30 →
Ата-бабаларыбыз сютден, этден да къаллай тюрлю ашарыкъла хазырлагъандыла
06.02.2025 - 10:11 →
Сабийликден урунуугъа юйрене
06.02.2025 - 07:30 →
Жюреклени бийлеген тауларыбыз
05.02.2025 - 15:11 →
Мадарымлылагъа – тап амал
|