Буруннгу журтубузну къуралыуу эм белгили адамлары

Тарыхчыланы, археологланы айтханларына кёре, жашау бу жерледе бизни ёмюрге дери экинчи ёмюрде да баргъанды. Орта ёмюрледе былайлада жашау баргъаныны шагъатлары тёгерекде асламдыла: шиякыла, кешенеле, дорбунлада, къаялада суратла. Аланы юслеринден кесини «Древности Кабардино-Балкарии» деген китабында тарых илмуланы кандидаты Чеченланы Исмайыл толу хапар айтады.

Сёз ючюн, ол элден 3-4 километр чыгъыш жанында доммакъ эпохадан къалгъан тёбеле бла къабырла сакъланадыла,  дейди. Алайлада адамла жашагъанларыны белгилери уа – журтну тёгерегинде къорууланыргъа къазылгъан уруну ызларыдыла. Дагъыда Исмайыл Тызыл тарында катакомбаны белгилейди. Анда табылгъан затла 1-чи ёмюрню экинчи жарымына саналадыла. Дагъыда аллай катакомбала элден 4 километр кюнчыгъыш табада къаялада дорбунлада бардыла. Аллай дорбунла 200-ден кёпдюле. Ала орта ёмюрледе ишленнгендиле дейдиле археологла. Дагъыда ала тау тырхыклада окъуна адамла мирзеу ёсдюрген ызла тапхандыла.

Басхан ауузуна баргъан жерде Кёнделен кешенеле уа кечирек ишленнгендиле. Мен сабий заманда алагъа «ийисли кешенеле» дегендиле таматала. Энди аланы ызлары кетгенди ол жерден. Белгили актёр, драматург, поэт Маммеланы Ибрагим бир жол ушагъыбызда: «Азиядан кёчюп келген жыллада, къурулуш материал жетишмей, эллилени бир къаууму ол ташланы хайырланнгандыла. Тапшинде жашагъан къарт анга келтирген ташлада жазыу ызланы кёрюп, арбазына къоймагъанды. Алайда тюшюрюлген жангыз таш сууда кёп жылланы тургъанды. Ол ташладан юй орунларына салгъанладан а, сагъыш этгенме да, элде адам къалмагъанды. Бош къалгъандыла аланы юйлери», – деген эди.

Алайда баргъан урушланы юслеринден а эски халкъ жырлада айтылады. Журтубайланы Махти алай жазады: «Намысын сакълап, къырым ханны ёлтюрген Ачемез да, аны къарындашы Азнауур да, баям, не XV, не XVI ёмюрде жашагъандыла. Ала, Абайланы Мусос айтханнга кёре, бий Темиркъанны жашлары эдиле. Абайланы Мусосну 1911 жылда «Балкария» деген очеркинде бу жырны атына «Кърым семенле» деп жазылады.

Баям, 1642 жыл бла белгиленнген журтну ызлары ол замандан сакъланадыла элден юч километр батыш жанына баргъанда. Ол Ачемез къабакъды. Тёбен элни тийресинде уа Азнауур къабакъ деп болгъанды. Кёнделенни тамалын салгъан журтладыла ала.

Эл, белгилисича, жукъгъан аурууланы хаталарындан жети кере жокъ болуп, сегизинчи кере 1868 жылда жангыргъанды. Эл озгъан ёмюрледе, Тёппеланы Алим айтханнга кёре, Тогалан, Юрдю (Урду), Алмалы деген атланы да жюрютгенди. Артда уа анга Гунделен деп айтылгъанды. Аны эски жазыулада шарт кёрюрге боллукъду. Сёз ючюн, Кёнделенде айдан артыкъ туруп кетген белгили оруслу жолоучу, алим Александр Соборнов 1898 жылда Москвада «Родина» журналда биз айтхан затланы юсюнден жазады.

Эл уллу жолгъа кёнделен салыннганы ючюн аталгъанды Кёнделен деп дейдиле бирле, алай бла Гунделен деген атны тарых магъанасын кетерип. Ол гунн деген халкъны атын жюрютгенин эсден кетерирге жарамаз. «Гунн тала» деген жер барды ол тийреде.

Сегизинчи кере Кёнделен 1868 жылда къуралгъанды. Къул бла бий айырылгъандан сора жер излеген таулула эски эллери Кёнделеннге журт салыргъа келгендиле. Биринчиле чегемлиле болгъандыла: Атмырзалары, Шахмырзалары, Жеттелары, Мусукалары, Энейлары, Макытлары, Гыттыулары, Тёппелары, Акъайлары, Атайлары… Андан сора ары Басхан ауузундан Балалары, Отарлары, Жаппулары, Ахматлары, Абдуллалары, Алчагъырлары, Байзуллалары, Будайлары, Холам-Бызынгы ауузундан да Хочулары, Бийчеккулары, Бачилары, Атабийлары, Ботталары, башхала да кёчгендиле.

Революциягъа дери Кёнделенде тёрт медиресе ишлегенди. Алада билим алгъанланы санап айтырча тюйюлдю. Сёз ючюн, Ленинни жолдашы болуп тургъан къарачайлы Алийланы Умар да бизде окъугъанды Мусукаланы Ахмат, Ахматланы Локъман, Энейланы Магомет бла бирге.

1917 жылгъа дери бусагъатда Лашкутаны тийресинде орналгъан Мамашланы эллери да Кёнделенни къурамында болгъанды.

Малкъар халкъны тарыхында бу эл адамлары бла, аланы этген ишлери бла энчи жерни алады. Кёнделенчи революционерле – Мусукаланы Ахмат, Энейланы Магомет бла Махмуд, Эскендерланы Ибрагим, Макытланы Исхакъ, башхала да «Къызыл Кёнделен» деп ататхандыла эллерине, Къабарты-Малкъарда эм саулай Север Кавказда да Совет властьны орнатыр ючюн, жан-къан аямай кюрешип.

Уллу Ата журт уруш башланнгынчы тау элледен бек уллусуна саналгъанды Кёнделен. Ол район арада эки жюз бла жыйырмагъа жете тукъум жашагъанды. Адам саны уа алты мингнге жете болгъанды.

Бюгюн анда жашагъан тукъумланы саны жюз бла отузгъа жетмейди.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, ары Кёнделенден минг бла жарым чакълы адам кетгенди. Аладан сегиз жюзге жууукъ жаш артха къайтмагъандыла. Аланы атлары бюгюн элге кирген жерде Мемориалда жазылыпды. Башха эсгертмеле да бередиле махтау жигитлеге.

Элни атын айтдыргъан жашла бла къызла кёпдюле. Аладан бек белгилиси Энейланы Магометни жашы Тимурду. Ол дунияда бек уллу алимлени санындады – космосха учхан кеме келип артха жерге къонарча этгенди. Ма аллай билими болгъанды аны.  Мусука улу атлы колхозгъа сюргюнден къайтхандан сора 17 жылны таматалыкъ этип тургъан Мусукаланы Шамса – Ленинни эки орденине, Октябрь революцияны  орденине да тийишли болгъанды. Халкъыбызда тюрлю-тюрлю илмуланы докторларын алгъанда, кёнделенчилени санлары жыйырмадан атлагъанды. Кёп халкъла махтаналлыкъ тюйюлдюле Хутуйланы Ханафийча, Залийханланы Борисча, Чеченланы Хусейча, Улакъланы Махтича, Эфендиланы Салихча, Сабанчыланы Хаджимуратча билимли адамлары бла.

Адабиятха, маданиятны, санатны не тюрлюсюне да къуллукъ этгенлени алгъанда да, ёхтемленир адамы кёпдю элими. Тёппеланы Алимча терен къыйматлы жазыучуну, драматургла эм поэтле Боташланы Иссаны, Маммеланы Ибрагимни, назмучула Гыттыуланы Максимни, Макытланы Сафарны, малкъар прозаны мурдорун салгъан Хочуланы Салихни, жазыучула Залийханланы Жанакъайытны, Шауаланы Хасанны, Гулаланы Баширни, жырчыла Жанатайланы Исмайылны бла Текуланы Махмутну, тепсеучю Энейланы Магометни, театр актёрла Балаланы Омарны, Ахматланы Зейтунну, Юсюпланы Хамитни, режиссёр Атмырзаланы Магометни, художникле Тёппеланы Хызырны, Курданланы Валерийни бергенди Кёнделен халкъгъа.