Дарман салыу: кимге ийнанайыкъ?

Арт жыллада Россейде,башха къыраллада да жукъгъан аурууланы бир къаууму  биягъы къайтып башлагъанды.  Аны юсюнден ВИЧ эм башха жукъгъан ауруулагъа къажау араны алтынчы бёлюмюню таматасы Аппайланы Шамил бла ушакъ этгенбиз.

- Шамил, врачланы араларында да дарман салыугъа къажау сюелгенле болуучудула. Сизни оюмугъуз а къалайды? 

- Жыл сайын гриппден прививка этеме. Коронавирус жайылып башлагъанда,  юйюрюм Бабугентде бек биринчиледен болуп этген эди вакцинация. Ол кезиуде врачла бирге жыйылмагъыз, дарман да салыгъыз деп тургъанлыкъгъа, адамла алагъа эс бурмагъан эдиле. Жарсыугъа, ёлюмле уятхан да, титиретген да этгендиле. Алай ненча адамыбызны тас этдик  жахилликден, жаннетли болсунла.

Дарман салмагъыз деген врачланы юслеринден айтханда, ала кимдиле, тинтип къарагъыз. Жыйырма жыл мындан алгъа врач болуп тургъан, шёндю уа бабас тиширыу… Аны медицинада бусагъатда не зат болгъаныны юсюнден къайдан боллукъду керти хапары? Профессор айтса окъуна «дарман салмагъыз» деп, ол къайда ишлегенине къарагъыз. Инфекционистмиди? Огъесе башха специалистмиди? Медицина чексиз илмуду, хар акъ халат кийген, бийик медицина билими болгъан адам жукъгъан ауруула жаны бла специалист тюйюлдю.

Инфекция  бёлюмге жылдан-жылгъа кёпден-кёп адамла тюшгенлерин кёреме. Алгъын сабийле аз болуучу эдиле, энди уа ала да кёпдюле. Коклюшдан окъуна къаллай бири къыйналады! Ол а къыйын аурууду, сабий жётел этип башласа, не дарман да бер, тохтамайды жётели. Полиомиелит Дагъыстанда чыкъгъанды, ол  бек жууукъду, андан сора адам сакъат болады.

- Нек  сюймейдиле дарман салыргъа? Не сылтаула бардыла?

- Медицинагъа, врачлагъа ышанмайдыла. Хау, токъсанынчы жыллада Россейде кёп илму-излем институтла ишлерин тохтатхандыла. Ол кезиуде тыш къыралла алгъа атламла этгендиле. Болсада  бусагъатда россейли  илму да айнып башлагъанды, коронавирусдан алимлерибиз аламат вакцинала этген эдиле. Алай, битеу да алып къарагъанда, сёзсюз, бюгюнлюкде тыш къыралны бир къауум вакциналары бизникиледен игиледиле. Аны ючюн, кёп ата-анала сабийлерине аланы сатып аладыла.

Вакциналаны юслеринден айтханда, бир – бирле ала неден къуралгъанларын тинтедиле да, сора: «Былада консервантла бардыла, ол а саулукъгъа осалды»,- деп жарсыйдыла. Аны бла бирге кюн сайын сабийлерине конфетле бередиле, алада уа къаллай бир консервантла бардыла, тышында къагъытларында жазыуланы бир тинтчигиз!

- Сиз хаж къылгъансыз, ийманыгъыз кючлюдю. Ислам дин къалай къарайды  дарман салыугъа? Муслийманла вакцинациягъа къажаумудула?

- Исламны жорукъларына кёре  адам саулугъун сакъларгъа керекди, кеси кесине заран тюшюрюрге эркин тюйюлдю. Алайды да, хар муслийман дарман салыргъа борчлуду. Алай былайда бир затны энчи чертирге керекди: Россейни законларына кёре, хар адам  дарман салыргъа неда салмазгъа эркинди. Ата-анала уа жаланда кеслерини юслеринден оноу бла чекленмей, сабийлерини оноуларын кеслери этедиле. Сабий садда неда поликлиникада акъылбалыкъ болмагъанлагъа аталарыны-аналарыны ыразылыкълары болмай, прививка этилинирик тюйюлдю. «Сизни прививкаларыгъыз жокъду, сабий садха аллыкъ тюйюлбюз», - дерге бир инсанны да эркинлиги жокъду. Сабий садха, школгъа, вузгъа – къайры да ачыкъды жол, бир прививкагъыз жокъ эсе  да. Алай жууаплы болайыкъ. Ангыларгъа керекди: дарман салыу кетсе, сау шахарланы, эллени къурутхан, тюп этген жукъгъан ауруула къайтырыкъдыла.

- Сабийине дарман салыргъа кёлленнген ата-анала не затха эс бурургъа керекдиле?

- Сабийге  врач къарамай, прививка этерге жарамайды.  Ата-ана аны ауругъанына шагъатлыкъ этген шартланы эслемезге боллукъду. Врач анализле берирге керекди, арсарлыма  дей эсе, эринмегиз, беригиз. Бек аз болады, алай бир-бирде  прививкадан сора сабий тюрленирге болады. Алай болмаз ючюн, эринмей, врачха барып, ол айтханны эшитип, жаланда андан сора прививка этерге керекди.

- Дарман салыу не заманда келгенди?

- Биринчи вакцинация 1780 жылда этилгенди. Ары дери сау шахарла, элле къырылып тургъандыла жукъгъан аурууладан. Туберкулёз, полиомиелит, чечек, кёме – аланы жаланда дарман салыу бла бир чекледе тутаргъа болады. Халкъны асламысы вакциналагъа къажау турсала, озгъан ёмюрледе жарсыулу болумгъа къайтырыкъбыз. Токъсанынчы жыллада Россейде дифтериядан вакцинация бардырылмагъанды, сора 1992 жылда ол жайылып, аны тыяр ючюн къыстау иш бардырылгъан эди.

Луи Пастер Францияда жашагъанды, ол къутуруудан вакцина къурагъанды. Ауругъан адамла анга эки ыйыкъ озгъунчу жеталсала, сау къала эдиле. Жеталмасала уа, угъай.

Чечекден (оспа) дарманны Эдвард Дженнер къурагъанды. Чечек тийгенлени ючден бири ёлюп болгъанды! Дженнер отуз жыл сынап кюрешгенди вакцинасын, артда уа адамлагъа салгъанды, аланы санында кесини жашына да, сора керти дарман табалгъанына къууаннганды. Альберт Кальмет бла Камиль Герен а туберкулёздан сабийлени сакълайбыз деп  башлагъан эдиле илму ишлерин, ала да  муратларына жетгендиле. Къаллай бир алим ишлегендиле кёп къыраллада жукъгъан аурууладан адам улуну сакълар  амалла излеп! Ол амалла табылгъандыла. Бюгюнлюкде уа илмуну жетишимлерин медицинадан узакъ адамла жокъ этерге кюрешедиле.

- Европада озгъан ёмюрледе килисалагъа къара халкъны къоймай болгъандыла, хар адам элли жылгъа жаланда  бир кере  киргенди бу сыйлы жерлеге, тилек этерге. Алай бир-бирле, бир кере окъуна анда  болмай, ёлюп кетгендиле, сора бабасла  жыйырма беш жылгъа бир кере кирсинле бери,  деген оноуну этген эдиле. Бу шарт кёргюзтюп турады: элли жылгъа дери кёпле жеталмагъандыла. Нек? Жукъгъан ауруула халкъны къыргъан сылтауладан бири болгъандыла. Бюгюнлюкде аны бир терк унутуп баргъанча кёрюнмеймиди? 

- Кёме жайылмаз ючюн, жюз адамдан сексен бешисини прививкасы болургъа керекди. «Антиваксерлени» хайырындан Европада дарман салгъанланы саны азайгъанды, 2017 жылда анда кёмеден 14451 адам ауругъанды, аладан 34-сю  ёлгендиле. Румынияда 10623 адам, Италияда – 4991, Грецияда – 1463,Германияда – 926… Россейде да жылдан-жылгъа кёмеден жукъгъанланы саны ёсюп барады.  

Прививка этилмеген адамлагъа столбняк жукъса, токъсан проценти ёледиле. Коклюш дарман салынмагъан  сабийлеге жукъса, тёрт проценти ёледиле, жетмиш алты процентини нерва системасы бузулады, кёбюсюню жюреклери ауруп башлайды. 
Ушагъыбызны ахырында къайтарып айтама: сабийигиз къарыусуз эсе неда заманындан алгъа туугъан эсе, алгъа врач бла кенгешигиз, баям, сизге дарман саллыкъ болмазла. Алай саулукълу сабийлеге прививкала этилмегенни мен тюзге санамайма. Хау, этмезге барды эркинлигигиз. Алай ол эркинликни тюз хайырланыгъыз. Сууукъла келе турадыла. Гриппден прививка этерикмисиз? Сагъыш этигиз. Арсарсыз «угъай» дерге ашыкъмагъыз. Мен инфекционистме, арсарсыз, этерикме.