Къыстырыкъ

Хурметли окъуучуларыбызны  Темуккуланы Адилни «Къыстырыкъ» деген  хапары  бла шагъырей этерге сюебиз. Ол адамланы жашауларында тюбеген болумланы юсюнденди.

Озгъан ёмюрню ахырында, миллетле бир бирге шуёх, къарындаш болуп  жашагъан заман бузулгъанда, Салимат да, халкъны асламыча, базарлыкъгъа, сатыу-алыугъа юйренип, юйге иги хайыр тюшюре башлады. Эри Ахмат, жашлары Хасан бла Хусей, къыйыныракъ кечинселе да, ангылай эдиле, ол алай этмесе, онгсуз жашаулары андан да осалгъа къаллыгъын. Аны себепли Салиматны юй жумушладан эркин этдиле. Ахмат, жашланы юслеринден кеси къайгъырып, не кереклерин да жалчытып турду. Элде эринмеген бахчадан, малдан тюшген файда бла окъуна баш тутарыкъды. Аны ючюн болур, эри аз кюрешмегенди къатынын базардан тыяргъа, болалмагъанды ансы.

Тиширыу а: «Бир кесек ишлейим, хайырчыкъ энди тюшюп башлагъанды. Къойланы жюнлерин, машоклагъа жыйып, юй башында сакъла, мен базарны къойсам, эшиу эшерикме ансы, назмуламы тизерикме», -  деп, булжута эди анга ийнаныуун тас эте башлагъан кишисин. Салиматны жашауу, иши да ол юйдегилеге айтханча тюйюл эди. Базарлыкъ бек уллу хайыр тюшюреди. Ал заманда ахчасын долларлагъа буруп, артда уа саулай ахчагъа бриллиантлары болгъан алтын жюзюкле, сынжырла, бууунлукъла, боюнлукъла алып тургъанды. Базарны бардыра, алтын хазнасына да жангыдан жангы «илляула» къоша, дагъыда къауум жыл айланнганды.

Алтын хазнасын фатарда тутхан ышаннгысыз эди да, аны юйге келтирди да, эрине, жашларына да кёргюзтмей, кийим шкафда эрттеден да юсюне жарамагъан моргъул пальтосуну хуржунларына жыйышдырып, артха такъды. Алай артдаракъ, башха акъыл келип, моргъул пальтосун алды да, юй башына чыкъды. Анда жюнден толу машокдан жюнню жартысын  чыгъарып, хазна букъдурулгъан пальтосун ары орнатды да, аны юсюне къалгъан жюнюн  салып, башын къаты къысып, машокланы ортасына букъдурду да, ырахатланып, тёшегине кирип жатды. Эри уянып, нек тынгысызса, деп соргъанында: «Бош-бош, жер алышындыргъандан болур, жукълаялмай, тышына чыгъып келеме», - деди.

Эрттенликде Салимат артха кетди. Не аламат, эрине, сабийлеге кийим алыгъыз деп окъуна къоймады ахча. Тиширыуну жюрегин, акъылын бийлеген бир зат барды: алтын хазнасына жангы затла къошаргъа. Алай аны бу жолоучулугъу тап болмады. Ара шахаргъа бара, автобуслары Камаз машина бла къагъышды да, кёп адам ачыды алайда.

Жаланда Салиматха уллу хата болмагъанчады. Больницагъа келтиргенлеринде, врачла бирси ачыгъанланы къатында анга абери болмагъанына сейир да этдиле, алгъышлагъан сёзле да айтдыла.

Не этерик эди, артха юйюне къайтды. Алай халы врачла айтханча тюйюл эди. Башы нек эсе да бир ауур болуп, аякълары тутмай къала эди. Эри да, сабийлери да къууаннган окъуна этедиле. Бу авария болмаса, аналары бюгюн да базарда сюелип боллукъ эди. Энди уа, Аллахха шукур, юйде турады. Саулугъу уа къайтыр, кеси кесине келалмагъаны уа, къоркъгъандан, ачыгъандан болур, деп кёл этедиле.

Керти да, бир-эки айдан Салимат тирилип, жарыкъ болуп айланады юйде. Кюнлени биринде, эсине бир зат тюшгенча, шкафда кийимлени ары-бери чачып,  къармай тургъанын эри кёрюп, не излегенин соргъанда, къатыны, кёзлери жанып:

- Мени пальтому не этгенсе, къайдады  моргъул пальтом? Хасан, Хусей, не этгенсиз мени пальтому, анда мени битеу алтынларым букъдурулуп эдиле,- деп къычырады.  Не айтырыкъ эдиле была жалгъан даугъа? Тиширыуну башы кетгенди, акъылы бузулгъанды, мынга врачлагъа къаратыргъа керекди деп, болницагъа элтгенде, ала: «Авариягъа тюбегенлени быллай халлары барысыны да боладыла. Бир кесек замандан адамны акъылы-къылыгъы да жерине келиучюдю»,- дедиле.

Болсада врачланы бу айтханларындан хайыр чыкъмады. Ахматдан, Хасандан бла Хусейден да алтынларын, эски пальтосун даулагъанлай турады. Бир эрттенликде уа кийинип, Акъ-Суугъа жол-кёл алды. Анда уста къатын Уркъуятха барып, иги саугъа да берип, жюрек къайгъысын билдирди. Ол а, жукъ да айтмай, ташларын стол къангагъа жайды. Аланы ары-бери тептире кетип, былай айтды: «Бир Аллах, ташла ачыкъ кёргюзтюп турадыла: алтынланы урлагъан тышындан келмегенди, юйню ичиндеги адамды»,- деди.

Анымы эшитди Салимат, олсагъат уллу къычырып, къууанч халда чыкъырдады:

- Оу, мен къолларынга да, акъылынга да къор болайым, тюз мен суннганча айтдынг. Айхай да, кесимикиле этгендиле ансы уа, ким этерик эди? Биз анда жашагъанлы бир затыбыз тас болгъанды деп эсиме тюшюралмайма. Кесимикиле урлагъандыла! Кесимикиле! Бир барайым юйге, мен аланы бурунлары бла жер къаздырырма, - деп къыжырыкълады.

Уркъуят, Салиматны бираз шошайгъанын сакълап, былай къошду: «Кеси да, бир Аллах, къара шинли тиширыуду, ма тюз кесингча. Ташла алай айтадыла! Ала уа жангылмайдыла!»

Бу сёзлени эшитгенде Салимат, ауузун ачып, хауа жетмегенча иги кесек турду, сора Уркъуятха аралып, пулемётдан атдыргъанча тохтаусуз айтырыгъын тёкдю:

- Кена уа, къан жаусун сен уялмагъан ётюрюкчюге! Мени юйюмде кесимден сора тиширыу жокъду. Сора мен алтынларымы кесимми урлагъанма! Сен фитначыны да, санга ийнанып жюрюгенлени да Аллах къурутсун. Кёремисе аны тели сёлешгенин! – деп, келтирген саугъасын да столдан сермеп алып, эшик таба атлады. Уста къатын, юйден чыгъып, узая баргъан тиширыугъа къычырды:

- Мени ташларым, бир заманда да алдамагъандыла. Уручу тиширыу кесинги юйюнгдеди!

Салимат, юйюне къалай жетгенин билмей, келе-келгенлей юйдегилени юсюне атылды. Кюн сайын – тырман, кюн сайын – дау. «Юйден кёчюп кетейик ансы, бу акъылындан шашхан къатын бла жашаргъа онг къалмагъанды», – деген акъылгъа да келедиле бирде юйдегиле.

Кюнлени биринде Салимат, акъылын башына жыйып, сагъышланды: не этейим, ёлгеннге да тёзедиле адамла, мен да тёзейим хазнама, болгъанды жарсыгъаным. Аланы унутайым да, юй ишни къолгъа алайым, деди. Бек алгъа юй башында жюнлени тюшюрюп, аланы жууаргъа таукелленди. Эки уллу чоюнда суу къайнатып, жюнлени ары салып тебиреди. Бир машокну башын тешип, жюнню бери алгъанлай, кесини эски мор пальтосун кёрдю. Терк окъуна сермеп къолуна алды да, хуржунларына узалды. Аладан а Салиматны болгъан алтынлары аллына, асфальтха, зынгырдап жайылдыла!

Бюгюн болгъанча, эсине келип къалды Салиматны, алтынлары бла пальтону жюн машокга салгъаны. Тили тутулгъанча, иги кесек турду тепмей. Сора кеси кесине былай айтып мурулдады: «Урлагъаннга – бир гюнях, ырысхысы урланнганнга уа – минг гюнях».