Халкъыны бушуулу жашаууна жарсый...

1937 жылда Москвада Къырал китап басма «Граждан урушну тарыхы» деген рубрика бла «Тиширыула граждан урушда» деген китапны чыгъаргъан эди. Ол китапда 1917-1920 жылда Шимал Кавказда баргъан кюрешни юсюнден айтылгъанды. Анда Къабарты-Малкъардан эки таулу тиширыу – Бёзюланы Дулдусханны бла Ёлмезланы Жюзекни юслеринден да айтылады. Бюгюн биз сизге Бёзюланы Дулдусханны къадарыны юсюнден хапар айтыргъа сюебиз.

Тёбен Малкъар суху баргъан Малкъар Черекни сол жагъасында орналыпды. Ностуланы Юсюпню атын жюрютген колхоз ариу жашил табийгъатлы жерде орналады. Дулдусхан анда, жыл санына да къарамай, бригадирлик этип ишлегенди. Къарыуун, кесин да аямай ишлеген тиширыу кёп кере саугъаланнганды. Андан тышында да, ол Эл советни культура жаны бла секциясыны да келечиси болгъанды. Китапха очерк жарашдырыргъа келгенлеге уа ол кесини жашаууну юсюнден быллай хапар айтхан эди:

«Бийле жарлы халкъгъа жетдирген къыйынлыкъны экижюз жыл жашасам да, унутурукъ тюйюлме. Уллу кюрешни жылларын эсимде иги тутама. Жарлыла къозгъаладыла. Халкъ жаналгъыч бийлеге къажау кётюрюледи. Онтогъузунчу жыл. Серебряковну акъ аскери Малкъар ауузуна ёшюн урады.

Мен башыма уллу къара жаулугъуму да къысып, юйюм таба ахыр кере къарайма. Эрим Баймырза, жашым Матгерий бла халкъымы къулчулукъдан азат этер ючюн кюрешге атланама.

Сауут жокъ. Ушкоклары болгъанла алда тарны къорууларгъа атланадыла. Аланы командирлери жолдаш Настуев эди. Къалгъан партизанла уа аны буйругъу бла къая жолну сакълайдыла. Партизанла не заманда болса да, акъ аскерчиле келип башлагъанлай, къая башында жыйышдыргъан таш тёбелени энишге къуюп башлай эдиле. Мен да башхаладан артха къалмай, хайырымы жетдирирге кюреше эдим. Жолну жанлары бла терен урула къазаргъа болушханма. Сора ол чунгурлагъа топ-отла басдырып, акъ аскерчиле келе тебирегенлей, аланы къабындырып, къаяла атылырча эте эдиле жашла. Сора чачылгъан къаядан ташла аланы юслерине къуюла эдиле…

Мени жангы жашауум ма алай башланнганды. Ол Малкъар тарында партизан къымылдау бла терен байламлы болгъанды. Сермешлени биринде кёпле ёледиле, мени да билегиме окъ тиеди. Мен аны сау къолум бла байларгъа кюрешеме. Къарыуум барды, душманнга ачыуум а сыйынмайды. Къая жухда къалгъан жютю ташланы башларындан энишге къуяма. Ызы бла топланы жангыдан атдырып башлайбыз. Акъ аскерчиле уа бизни бир кёп болгъан сунуп, ашыгъышлы артха къачадыла.

Малкъар тары ючюн кюреш юч ай чакълы баргъанды. Жарлыла партизанлагъа не бла да болушургъа кюреше эдиле. Душман кеси болалмагъандан сора, уллу кюч чакъырып, Малкъаргъа алай киреди. Сау къалгъан малкъарлыла эллеге чачыладыла. Носту улу бла бир къауумла бийикге таулагъа къачадыла. Алай элде сатхычла да чыгъадыла. Ала партизанланы къалгъанлары къайда болгъанларын акълагъа билдиредиле. Эллеге чачылгъан партизанла Носту улугъа къаллай къоркъуу болгъанын жетдирирге сюе эдиле. Алай ол букъгъан жерге элтген жол къыйын эди. Бийле бла серебряковчула ызны табаргъа бек сакълай эдиле.

Анга мен кесим жангыз атланама. Сутканы ичинде таулада ушкок атылгъан тохтамагъанды. Акъ аскерчиле партизанланы марап атдыра эдиле. Тутханларын а илишаннга салып, атдырып баргъандыла.

Кюнлени биринде Носту улун да тутадыла. Къолун, ачгъын байлап, Жанхотланы бийлеге элтип, терен уругъа атадыла. Сакъларгъа да къалауурла саладыла. Аны эшитген сау къалгъан партизанланы уа баш борчлары командирлерин къутхарыу эди. Мен былай оюм этеме. Элни тиширыуларын жыйып, аны эркин этигиз деп тилей барыргъа. Тиширыула, анга ыразы болуп, Жанхотлары таба тебирейбиз. Ала, жаулукъларын да тешип (уллу бушууну белгиси эди ол), Носту улун бошлагъыз деп тилейбиз. Алай акъ аскерчиле кюлюп, бизни тюйюп къыстайдыла. Ол такъыйкъада мен ангыладым душмандан зат тилерге жарамагъанын, аны жаланда гунч этерге кереклисин…

Кёп да бармай, биз таматаны къачырыргъа онг табабыз. Аны бла бирге юйюрюн да таулагъа элтебиз. Эрттен бла уа душман элге жайылып, юйлени тонайды, кюйдюреди.

Мен да эрими бла жашымы таулада къоюп, элге тюшдюм. Андагъылагъа болушур амалланы излеуде, бир кесек къарауашлыкъ да этерге тюшдю. Болсада алагъа гыржынла этип ашырыр онгум бар эди. Таудан кече бла бир ненчаулан тюшюп, азыкъ ташыгъандыла. Мен а дагъыда аланы кийимлерин жуугъан, жамагъан да этиучю эдим. Онгум болгъанда уа, таугъа да атланнганма. Акъланы къаллай муратлары болгъанларыны юсюнден билдирип тургъанма. Ол кюреш хар жарлыгъа да насып келтирген кюреш болгъанына толусунлай тюшюнюп, къолумдан келгенича болушуп тургъанма…

  Манга ол кюнлени юслеринден кёп кере хапар айтыргъа тюшгенди. Бек кёп зат эсимдеди, алай къолума окъ къалайда тийгенин а эсиме тюшюралмайма. Шёндюгю тёлю ишлеп, ахшы жетишимле болдургъаны уа мени бек къууандырады. Мен бошуна урушмагъанымы ангылап, бютюнда бек къууанама».