Аны жолун жулдузла жарыта эдиле

Къулийланы  Къайсын атлы орамда Жаш тёлюню юйюнде физика-математика илмуланы доктору, РАН-ны академиги, Ленин эм Демидов атлы саугъаланы  лауреаты, Ленинни орденини кавалери Энейланы Магометни жашы Тимур туугъанлы 100 жыл толгъанына  аталгъан  ингир  бардырылгъанды. 

Алгъа ингирни бардыргъан КъМР-ни Жаш тёлю кёп функциялы арасыны бёлюмюню башчысы Атмырзаланы Аминат сёзню КъМР-ни жаш тёлю министри Азамат Люевге бергенди. Ол Энейланы Тимур жаш тёлюге  ахшы юлгю болгъанын чертгенди. Жазыучу, кесаматчы Кючмезланы Рая таулу алимни, бийик фахмусундан сора да, кишилигин, кертичилигин, бетин бир заманда да сатмагъанын белгилегенди. Юрий Гагарин космосха учханындан сора, бу жетишим болур ючюн ишлеген алимлени саугъаларгъа акъыл бар эди, Нобелевский комитет ол тизмени излегенде: «Спутникни битеу совет халкъ чыгъаргъанды космосха!»- деп, алимлени тизмелерин бермеген эдиле…Анда халкъы «сатхычха» саналгъан таулу бар эди… Ол заманда Энейланы Тимургъа атынгы, миллетинги тюрлендир, дегендиле.  «Алай ол  не миллетин, не атын алышындыргъа унамагъанды. Жаланда бу оноуунда окъуна бу адамны кючю, къылыгъы, не жол бла баргъаны ачыкъ кёрюнюп турады», – дегенди Кючмезланы Рая. 

Сейир  шарт: Энейланы Тимур бла ишлегенле аны илмуда жерин кеслери бла тенг кёрмейдиле, таулу алим энчи, сыйлы жерни алгъанын чертедиле. Сёз ючюн, Мишаланы Ахузат бла Кючмезланы Рая къурагъан документли фильмде Совет Союзну Жигити, космонавт Георгий Гречко: «Мен космосха учуу соруула бла кюрешгенме, аны бла чекленнгенме, Тимур Магометович а бизни Кюн системабыз къалай къуралгъанын тинте эди, адам улу къалай жаратылгъанын да сюзгенди. Эней улу: «Дарвинни эволюция теориясы керти болур ючюн, биз жер башында кёбюрек жашаргъа керек эдик. Терс теорияды. Ким эсе да жаратханды адам улуну», – дей эди. Кёремисиз, бизни ишибизни чеклерине кирмеген къаллай уллу проблемаланы тинте эди Эней улу! Гений!» –дегенди. Белгилисича, Эней улу  Аллахха ийнаннган адам болгъанды. 

Георгий Гречко чертип айтады: ракетаны космосха къалай жиберликлерин алимле ангылай эдиле. Къалай къайтарыргъа уа билмей эдиле. Эней улуну математика тергеулери кёргюзтгендиле: барды онг жерге къайтыргъа! Космосха чыгъарыкъ капсуланы къурауда, космонавтны аны бла жерге къоркъуусуз тюшюрюуде таулу алимни къыйыны уллуду. 

Эсгериу ингирде СССР-ни, РФ-ни эм КъМР-ни къырал саугъаларыны лауреаты, РАЕН-ни академиги Абшаланы Магомет 1943 жылда Тимур Магометович МГУ-ну механика-математика факультетине киргенден сора, андан ары ол кесини жашауун толусунлай илмугъа жоралагъанын чертгенди.  «Ючюнчю курсда окъуй тургъан кезиуюнде, Тимур Магометович бек магъаналы илму иш хазырлагъанды. Аны СССР-ни Министрлерини кабинетини жабыкъ журналыны 2-чи номеринде басмалагъан эдиле. 1948 жылда Эней улу университетни бошагъан эди. Диплом ишин а: «Программное управление ракеты в атмосфере» деген темагъа жазгъанды. Алай бла хунерли жашны эслеп, аспирантурагъа чакъырадыла. Аны да жетишимли бошап, СССР-ни Илмула академиясыны Математика институтуна киреди. 

Анда ол белгили алим Мстислав Келдыш таматалыкъ этген бёлюмге тюшеди. Мында Тимургъа ракетаны учуууну механикасы бла кюреширге буюрадыла. Ол а аллай онг берилгенине болмагъанча ыразы эди. Кёкге учуу онг жаланда ракета бла боллугъун ангылагъан жаш алимге  ол неден да сейир эди. Белгили академик 

Дмитрий Охоцимский бла танышхандан сора уа, ала бирге илму эм техника борчланы белгилеп, ишлеп башлайдыла. Ала гъаршха адамны чыгъарыуну умутларына киришедиле.  Келдыш башчылыкъ этген бёлюм бир кесекден институтха тюрлендириледи. Анда Эней улу Дмитрий

Охоцимский башчылыкъ этген 5-чи бёлюмде ишлегенди. Кёп илму советлени бла тюрлю-тюрлю илму журналланы редколлегияларыны келечиси, «Космические исследования» деген журналны баш редактору да болуп тургъанды», – дегенди ол. 

Абша улу  айтханнга кёре, космонавтны артха жерге къайтарыуну сорууу бек къыйын эм магъаналы эди ол заманда. Бир такъыйкъагъа сегиз километр терклик бла баргъан аппаратны хайырланыу къоркъуулу эди. Нек дегенде ол, тёзмей, космонавт бла бирге жанып къалыргъа боллукъ эди. Алимлени асламы космонавтны артха жаланда къанатлары болгъан ракетаны къурап, алай къайтарыр онг барды, дегендиле. Жаланда Эней улуну оюму тюз болуп чыгъады. Ол тохташдыргъаннга кёре, аллай къызыулукъ жаланда бир ненча минутну болады. Ракетагъа къызыугъа тёзген веществону жагъадыла,  алай бла ол аппаратны иссилигине тёзеди. 

Андан сора да, Эней улу планетала аралы учууланы мурдорларын салгъанды, космос аппаратланы аланы араларында учууларын да жашауда хайырланырча этгенди. Айгъа, Венерагъа эм Марсха, электродвигательли ракеталаны хайырлана, къалай жетерге боллугъун да тинтгенди.  

Кюн системаны тинтиуге да энчи эс бёлгенди алим. Сёз ючюн, ол 70-чи жыллада окъуна айтхан эди Нептунну астероид пояслары бардыла деген оюмну. Бюгюнлюкде ол поясла белгили болупдула эм Баш астероид поясда  5711-чисине «Энеев» деген ат берилгенди. 

 Баямды: бюгюнлюкде биз Энейланы Тимурну жашауун кёлден билирге керекбиз, нек дегенде ол адамлыкъны, билимни, тазалыкъны, кишиликни юлгюсюдю. Хар орус тилни билген адам Пушкинни китапларын окъургъа кюрешеди. Ол орус тилни мурдорун салгъанды, тюз алай хар Россейни инсаны да Энейланы Тимур болмаса, Юрий Гагарин космосха учалмазлыгъын билирге борчлуду. «Бирлик» жамауат организацияны башчысы Сумайланы Ахмат: «Мен Эней улуну жерлеши болгъаным бла ёхтемленеме!»- дегенди. 

Энейланы тукъум башчылары Салих а алимни тамырларыны юсюнден айтханды. Тимурну атасы Магомет гитчелигинде окъуна француз тилде эркин сёлешип болгъанды: Кёнделенде  жашагъан сабий. Уллу болгъанында, ондан артыкъ тилни билгенди. Магомет Кавказны бек белгили революционерлеринден бири болгъанды. Тимурну аппасы Алий эфенди уа ислам динни жарыгъын халкъына саугъаларгъа кюрешгенди. 

Энейланы Тимурну юсюнден сагъыш этгенибизде, «таулу къан» деген затны юсюнден айтмай болмайбыз. Ол къан таулулагъа Азияда гунч болмазгъа болушханды. Ол къан элтгенди Къулийланы Къайсынны Азиягъа: «Барма, сен эркин поэтсе, бир Москвадан  бла Ленинграддан сора, къайда сюйсенг да, жаша», – дегенлеринде. Ол а баргъанды кеси ыразылыгъы бла ол жаханим жыллагъа, халкъы бла бирге сынагъанды учузлукъну, къыйынлыкъланы да. Керти таулу къаны бар эди Кязимни да, кесин халкъдан айырмагъан закий назмучуну. Эней улуну таулу къаны уа адамны космосха учуртханды. Къаллай бир кюч, эркинликге итиниу барды бу атламда. Ол итиниу Энейланы Тимурдан ёсе келген тёлюлеге ётер деп ийнанабыз.

…Ингир бошалгъандан сора да студентле, сабийле, уллула да терк жайылып къалмай, кёрмючде Тимур Магометовични суратларына къарагъан эдиле. Сабийлик жыллары, жашлыгъы, академик болгъан кезиую, алим тенглери бла ишинде тюшген суратлары. Энчи чертирге керекди: Энейланы Тимур бир заманда не махтау, не къуллукъ излемегенди, журналистлеге интервьюла да бермегенди. Аны себепли Кючмезланы Рая этген иш, аны китабыны, жаланда шёндю жашагъанлагъа угъай, келлик тёлюлеге да магъанасы уллуду. Халкъ жигитлерин, алимлерин таныргъа керекди. 

Суратланы Мамайланы  Алий алгъанды.