Жер-суу атланы къалай билебиз

Заман оза баргъаны сайын, жер, суу, тау атла да тюрленедиле. Таулагъа къонакъгъа келгенле бизни ата - бабаларыбыз берген жер, суу атланы магъаналарына да эс бурмай, кеслери угъай, биз да ангыламазча, тюрлендирип айтадыла. Миллетибизни жаш тёлюсю уа, оюм этмей, алача айтыргъа кюрешеди. Бу болум хар бирибизни да къайгъы этдирирге керекди, дейди Солтанланы Магомет алгъын редакциягъа жиберген материалында. Бюгюн аны оюму бла сайтны окъуучуларын шагъырей этебиз.

Эсигизге салайыкъ, Жылы - Суугъа жетгинчи, битеу ташлы сыртны аты Шырхылы -Сыртды. Санкт-петербургчу журналист «Московский комсомолец» газетде бу жерге «Сирх» деп жазгъанды. Къауум жылдан «Сирх» деген сёзню орунуна «Синг» деселе, мен анга сейир этерик тюйюлме!

Хабазны бла Нарсана шахарны араларында Ауар-Сырт деп уллу жайлыкъ барды. Кёпле анга Аурсентх дейдиле. Бу эки ат да тюз тюйюлдюле. Буруннгуладан келген, тюрлендирилген аты Авар- Сыртды. Белгилисича, бизни эраны биринчи минг жыллыгъында Шимал Кавказда жашагъан бирси тюрк миллетлени ичинде буруннгулу аварлыла да болгъандыла. Аланы шёндю Дагъыстанда жашагъанла бла бир тюрлю байламлыкълары жокъду: ала эки тюрлю миллетдиле. Хуннланы зарауатларымы  огъесе башха тюрлю къыйынлыкъмы жетди, кёчюп, шёндюгю Венгрияда тохтап, бу миллетни къуралыууна себеплик этгени тарыхда белгили шартды. Венгрле къыралларына Хунгария дейдиле. Бу сёзню тамыры Хунн-гунн болгъаны эсленеди. Кеси кеслерине уа мадьярла дейдиле. Миллетни ата-бабаларыны къаууму буруннгулу Мажар шахардан болгъан болур.

Башында сагъынылгъан элден тогъуз-он къычырым огъары барсакъ, Уллу Лахран, Гитче Лахран эм Къарангы Лахран деген къоллагъа чыгъабыз. Аланы ичлеринде жер тюбюнде къалгъан кёп санда юй тюпле эсленедиле. «Лахран» дюгер сёздю,  дегенле бардыла. Жарсыугъа, бу оюмну къаты тутханла ёз миллетибиздендиле. Аны себепли аны магъанасын дагъыда бир кере ачыкъ этерге тийишли кёреме. Биз бир затха сейир этсек, «оллох-оллох» дейбиз. «Оллох - ол уллуду, кючлюдю деген магъананы тутады. Сёз ючюн, къошчу итлеге «лохбай» дейбиз. «Лох - бай»- кючю уллу. Лахран-лохран, уллу ыран». Къарачай-малкъар миллетни бек  эрттегили эллеринден бири Ысхауатды. Отузунчу жылладан бери анда малчыладан сора адам жашамайды. Аны Византиядача формада акъ ташладан ишленнген юйлери сакъланнгандыла. Бу эл 725-727-чи жыллада араплы аскер башчыла Джиррах бла Мерванны зорлукъларын сынар ючюн къалмагъанды. Аны алайлыгъына мында табыла тургъан сауут-сабала, юсюнде дууа жазыуу болгъан кёбе да шагъат этедиле.

Ысхауат «хасауут» деген сёзню тюрленнген формасыды. Эслеп къарагъан ангыларыкъды: «Хасау журт», Хасау-Журтду алгъыннгы формасы. Баям, бу элде бурун заманлада Хасаулары жашагъан болурла. «Хасаут» бла Дагъыстанда Хасавюрт да бир магъаналы сёзледиле. Хасауланы тукъум къумукълулада да тюбейди.

Жылы - Суугъа жетгинчи,  Харбаз деген аты бла уллу къол барды. Жашаулары келген къарачайлы эм хабазчы къартла бу къолгъа Къар басхан дегенлерин кёп кере эшитгенме. Къысхартып, тюрлендирип, орусча Харбаз, дейдиле. Шёндю анда бурун заманлада уллу эл болгъанды. Ол орналгъан таланы баш жанында оюлгъан деменгили къаланы мурдору да эсленеди, тёгерекде уа -шыякыла.

Тузлукъ тау.     Бурун заманлада бу элде, Ботталадан сора, Шидакълары да жашагъандыла. Къолну бир кесегине Шидакъ къол, ичи бла баргъан суугъа уа Шидакъ суу дейдиле.

Балыкъ Башыны кюнлюм жаны уллу жайлыкъды. Шёндю алайгъа,  нек эсе да, Бабугой дейдиле. Къарачайлы, малкъарлы малчыла уа анга  Бабуко деп болгъандыла. Бу сёз а Къарачайда жюрюген, бусагъатда унутулгъан адам атды.

Тузлукъ деген тауну юсюнден энчи айтыргъа боллукъду. Туристлени бери ашырып келтириучю экскурсоводла  Храм Солнца,  дейдиле. Бир къауумла туристлени кёп келирлерин излеп, тюрлю-тюрлю таурухла жарашдырадыла.

Тауну ары да, бери да буруп къарасакъ да, жукълап тургъан вулканчыкъ болгъаны ачыкъ кёрюнеди. Аны алайлыгъын тауну этегинде, тамам Балыкъ сууну жагъасында чыкъгъан мытыл кукурт суу ачыкълайды. Жарны къыйырына барсанг, тюбюнден келген кукурт ийис бурунунга урады.

Жай каникуллада къойла бла алайдан узакъ болмагъан Ёнгечли жайлыкъда атам бла туруучу эдим. Ачыкъ кюн сюрюу таймай бу таргъа итиниучю эди. Малла, гышмылары бла чучхуй, тауну бетинде топуракъны жалагъанларын кёп кере кёргенме. Кукурт сууну тылпыуу, ёрге чыгъа, хауада мылы бла къатыша, мысты туз болуп, бу тауну бетине чёгеди. Къарачай-малкъар миллет аны ючюн атагъанды бу таугъа Тузлукъ тау деп.