Эсин ташлагъаннга – биринчи болушлукъ

Бир-бирде ишде неда юйде адам эсин тас этсе – къызыудан къыйналып башласа, шибиля кюкюреп, урса – бу болумлада не зат этерге кереклисини юсюнден врач Бёзюланы Залимхан бла ушакъ этгенбиз.

- Биринчиден, адам эсин тас этсе бизни къатыбызда, не зат этерге керекбиз?

- Сизни кёз туурагъызда биреуню эси азгъан эсе, бек алгъа аны олтуртуп, юс кийимин бошуракъ этип, башын тобукъларына ийдиригиз. Сора аякъларын 20-30 сантиметрге ёргерек этип, сыртындан жатдырыргъа да боллукъду. Врачны чакъырыгъыз, алай ол жетгинчи, жыгъылгъандан сора жаралары болгъанына бла къалгъанына да эс буругъуз.

Эсин ташлагъаннга толусунлай кеси кесине келгинчи ашаргъа-ичерге жарамайды. Дагъыда башына суу да къуймагъыз. Башын жастыкъгъа салып жатдырыргъа да жарамайды, ол аны солуууна чырмау боллукъду.

- Къызыулукъдан къыйналгъанла да аз тюйюлдюле.

- Кюнде неда хауа айланмагъан жерде туруу адамны санына-чархына мардадан бек къызаргъа къоркъуу чыгъарады. Ол халны ышанларына башыгъызны тёгерек айланнганын, ауругъанын, къусаргъа тартыннганыгъызны санаргъа боллукъду. Ауругъанны терисин мылы басып, солууу терен болмай, жюрегини урууу уа къарыусуз эм къыстау болгъаны сезиледи, бет къаны да тюрленеди.

Бу жаны бла къыйналгъаннга болушур ючюн, аны салкъын жерге элтигиз, бузу болмагъан бираз тузлуракъ сууну (стакан суугъа чай къашыкъны тертден бири бла туз), кёгет сууну неда глюкозасы болгъан ичгини беригиз.

Андан да бек къоркъурча уа башына кюн ётген (тепловой удар) деген болум саналады. Ол билмей тургъанлай башланып, санны-чархны температурасын эки жыйырма градусха дери кётюреди. Сора ауругъанны башы тёгерек айланады, къусады, эсин ташлайды.  Алай эсе уа, сагъыш эте турмагъанлай, врачны чакъырыгъыз.  Ол келгинчиге дери уа къыйналгъанны тешиндирип, юсюне мылыракъ женгил жабыу жабыгъыз.

- Быйыл кёк кюкюреген, шибиля ургъан кюнле да болгъандыла. Кесибизни къалай жюрютюрге керекбиз аллай заманда?

- Жайда кёк жашнау терк-терк тюбеген болумду. Аны себепли адам кесин элиядан къалай бла сакъларгъа боллугъун билирге керекди.

Юйде эсегиз, эшиклени, терезелени да гам жабыгъыз, аяз жюрюмезча этигиз, анга бек сакъ болугъуз. Токга къошулгъан приборланы – телевизорну, компьютерни, ноутбукну – ёчюлтюгюз. Юй кереклени, сантехниканы темирден этилиннген затларына тиймезге кюрешигиз.

Дачада эсегиз, кёк кюкюрегенде печьде от къабындырмагъыз. От букъу электричествону кючлю ётдюрген затладан бириди. Эшикде эсегиз, темирден этилиннген конструкциялагъа жууукъ бармагъыз. Ол кезиуде электропередача ызланы къатларына да жанламагъыз.

Кёк кюкюрегенде жангыз сюелген терекни тюбюнде бугъаргъа излемегиз. Шибиля кёбюсюнде тийреде эмда бийик жерге урады. Аны себепли талада жангыз наратдан эсе агъач къоркъуусузду. Бек игиси уа – ол заманны къайын (берёза) неда жохар (клён) тереклени тюбюнде сакълар онг болсады.  Алагъа ол бек аз уруучуду. Ол жаны бла къоркъуулулагъа уа эмен (дуб), бусакъ (тополь), элме (вяз) саналадыла.

 Машинада эсегиз, андан чыкъмагъыз. Ол кёк кюкюреген кезиуде бугъаргъа тапды. Шахарда велосипед бла бара эсегиз, темир атыгъызны атар кереги ахырысы бла да жокъду – шибиляны башха ызгъа бурургъа бийик юйле иги себеплик этедиле. Алай шахардан тышында, ачыкъ жерде бара эсегиз а, велосипедни аудуруп, андан отуз метр узакълыкъгъа кетерге тийишлиди.

 Суу жыйылгъан жерлеге, кёллеге да жууукълашмазгъа кюрешигиз.