Тарых жырлада халкъны къадары

Миллетни кёлден чыгъармачылыгъы кесинде халкъны жашауун, иги муратларын жыйышдыргъанды. Кесини ата-бабаларыны чыгьармачылыгъын билмеген, халкъыны тарыхын да билмейди. Бек да магъаналы жерни фольклор, бир ауукъ заманны кеслерини жазмалары болмагъан халкъланы маданият жашауларында алады. Халкъланы тарыхлары  бютюн да айтыулада, жырлада, нарт таурухлада сакъланады. Аланы кёбюсю (халкъны жазмасы болмагъаны ючюн) шёндюге дери сакъланмагъанды. Къарачай - Малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъын тинтиу, бизге аны тарыхын ангыларгъа, халкъ не муратла бла жашагъанын, миллетлери ючюн къаллай жигитликле этгенлерин билирге болушады. Аны алайлыгъы бютюнда эски жырлада шарт кёрюнеди, нек дегенде, эски жырла жашау тарыхны ачыкъ бетлеридиле.

Жигитлик жырлада кеслерини халкълары ючюн кюрешге чыкъгъан жигитлеге махтау бериледи. Аллай жырладан бири "Ачемезни жыры" къарачай - малкъар фольклорда энчи жерни алады. Анда халкъына артыкълыкъ этгенлеге дерт жетдирген жигитни сыфаты ачыкъланады. Биз билгенликден, 15 -16 ёмюрледе къырым ханла чапханда Шимал Кавказны халкълары кёп кьыйынлыкъ сынагъандыла. Таулула да ол халкъланы санында болгъандыла. Башда айтылгъан жырда ол заманда болгъан ишле суратланадыла. Ачемез бла Азнауур эки къарындаш, эки да тау элге башчылыкь этгендиле. Ачемез къабакъ бла Азнауур къабакъгъа. Къырымлыла Азнауур къабакъгъа келип:

Ала анда Азнауургъа

Ханса, бийисе демедиле.

 Азнауур къабакъны ала

Къазсыз, тауукъсуз этдиле.

Ызы бла чабыууллукъ Ачемезни элине этиледи. Мында къырымлыла, къуру тонаулукъ этип къоймай, келечи жиберип, Ачемезни къатынын ариу Боюнчакъны хан излегенин билдиредиле. Ачемез къыцрымлыланы хыйлалыкъ бла болмаса, хорлаялмазлыгъын ангылап, бугъуп, ханны юйюне келмеге къоюп ёлтюреди. Халкъ да аны жигитлигине аталгъан жырда анга ыразылыгъын билдирип, ыспас этеди:

Жаннетни жети эшиги бош болсун

Ачемезни бизге тапхан анагъа, - дейди.

"Ачемезни жыры" озгъан заманда малкъар халкъны жигитлигин кёргюзтеди, эркинлик ючюн кюрешге чыгъаргъа чакъырады.

18 ёмюрню ахырында - 19 ёмюрню аллында Къарачайгъа бла Малкъаргъа ёлет кирип, кёп адам къырылгъанды. Ол ауруудан саулай элле тюп болгъандыла. "Ал эмина", "Экинчи эмина" деген жырла ол къыйын, кюйсюз заманны суратлайдыла. Къартларыбыз айтханнга ке\ёре, ауруу жайылгъан элге жанларгъа къоркъуп, сау жан айлана болурму деп, къая башындан къарап кетип болгъандыла. Кертиси бла да бек уллу сынау болгъанды бу "къанлы ёлет". "Ал эмина"  жырда кёргюзтюлгенича, уллуду, гитчеди деп къарамай, кёплени жер жутханды. Тиширыула ёлгенлени юслерине туруп жиляуларын этгендиле.

 

Кёп ёлюмден къабыр орун тапмайбыз,

Бир сорабыз да эмина кирмеген эл жокъду, - деп жарсыгъандыла.

 

 

"Экинчи эминада" Орусбийланы тукъумлары Басхандан Къарачайгъа жашаргъа кёчюп, анда эмина ауруудан ёлгенлерини юсюнден айтылады.

Киши къалмаз эминадан ёлмейин,

      Намыс деп бир «кючлю зат чыкъгъанды» да,

      Жашларыбыз ёлелле, къатынларын кермейин.

      Тёгерекге къарайбыз да, таула болмаса, жукъ кёрмейбиз.

      Тарыгъыргъа киши жокъду да, не этерге билмейбиз, |

      Эмина болмаса, башха ауруудан ёлмейбиз.

 

Халкъны къыйын къадарын къуру бу тизгинледен окъуна ангыларгъа боллукъду.

Кавказ урушну юсюнден халкъда бир къауум жыр жюрюйдю. Сез ючюн, "Хасаука" бла "Умар" деген жырла. "Хасаукада" къарачайлыла патчахны аскерлери бла уруш этгенлери кёргюзтюледи. Ол заманда къарачайлылагъа болушлукъгъа малкъарлыла бла дюгерлиле баргъан эдиле (1828 жылда). Тарых шартлагъа кере, дюгерлиле ал ёмюрледе къарачай-малкъар тилде сёлешип болгъандыла, Россейге да бирси Осетия бла угъай, Беш да Тау эл бла кьошулгъандыла. Жыр къанлы къазауатха чакъырыу бла башланады:

Къычырады Дауле: - Хахай, къуугъун,

Къарачайны шохун, барын жууугъун

Чакъырыгъыз - бизге женгил жетсинле,

Къара кюнде бир болушлукъ этсинле!

Ызы бла орус патчах къаллай артыкълыкъла этгени кёргюзтюледи. Ол Къарачайны хорласа, дагъыда къаллай бир палах тюшюрюрге боллугьуну юсюнден айтылады:

Жыртып, талап, муал этип къояред,

 Жасакъ бла терибизни сояред.

Жырны айтхан биягъы туугъан жерин сакъларгъа чакъырады, сора биз къанлы сермешни баргъанын кёребиз. Батыр Умар "жаугъа къаршы чартлайды, нёгерлерине жолну ачады». Алай, окъ тийип, ол ёледи. Аскер кюч да, сауут да аз болгъанлыкъгъа, жыр миллетни эркинлиги ючюн алгъа барыргъа чакъырады. Бу чакъырыу а сабийлеге айланып этиледи:

 Таулучукьла, сиз да ёсюп жетерсиз,

   Бу къан дертни жууапларын этерсиз!

Ол къанлы урушда атын айтдырып, Къарачайны сакълар ючюн,  жанын берген жигитни юсюнден халкъы "Умар" деп жыр жарашдырады.

Эки атып, тютюнюн бир этиучю,

Умар, бюгюн санга къанмы жаугъанды?

 Керек болса, къанатлыча жетиучю,

 Тулпарланы бири къайда къалгъанды?

Аны аты ачы кишнеп, кёзюне къарап, къобалырмы деп умут этеди. Алай патчах аскерчиле бла уруш бардыргъан жашны, бюгюн "къопмаз жукъу" басханды. Эркинликге жолланы ачар ючюн, жоюлгъан жигитлени жан бергенлерин кёрюп, ташла туз гыртлача эрийдиле, тауладан "шоркъа - шоркъа жилямукъла" агъадыла; артыкълыкьгъа башчы болгъан жаула уа "мычымайын кереклерин табарла". Жигитни ахыр сёзлерин аны ауазына халкъ кеси салып, былай айтады:

Мен тюйюлме жигитлени артлары,

Энтта сизден кеп жигитле къалырла,

Тауусулгъунчу тулпарланы артлары,

Ала сизге кёп ачыула салырла.

 

 

 

Апычарла, инаралла - къанлыла,

Кечилирми бюгюн этген ишигиз?

Тулпарладан тууарла мазаллыла,

Ол кюн тюшер сизни къабан тишигиз!

Кавказ уруш бошалгъандан сора, Кавказда жашагъан халкъланы бир къауум келечилери Осман империягъа кёчедиле. Ол жыллада этилген жырланы ("Стамбулчула", "Мухажирле") юсю бла халкъны ачы къадары, киши жеринде жашауну къыйынлыгъы кёргюзтюледи.

Не заманда да къарачайлыла бла малкъарлыла къоншу халкъла бла бир бирлерин билип жашагъандыла: сатыу-алыу этип, сабийлерин ёсдюрюрге аталыкъгъа берип, керек заманда билеклик этип. Алай болгъанлыкъгъа, фольклорубузда бир къауум жыр ("Сарыбий бла Къарабий", "Татаркъан", "Къобанланы къой бёлек", "Бекмырзала, Къайсынла", дагъыда башхала) Малкъаргъа бла Къарачайгъа этилген чабыууллукъла бла эм ала къоншу халкълагъа этген жортууулланы юслеринден хапарлайдыла.

"Сарыбий бла Къарабий" деген жырда эбизе бийле Мызы бла Зорт Чегемге чабыууллукъ этерге къоркъуп, Малкъар элге барып, къой сюрюу табадыла. Айдаболну къарт сюрюучюсю къонакълагъа салам береди, аланы харам акъылларын ангылайды. Жаш къойчу айтханны этип:

 

Тутарса да, къарт эркечни кесерсе,

Къазаннга салып, тюбюнден чырпы от этерсе,

Сары аякъ итни юйге къурап иерсе,

Сют къуйсала да, ол къатына бармазча,

Сауут юйню тырнап, улуп башларча

 Жау къонакъла келгенлерин анда билирле.

 

Къонакъла хыйлалыкъны ангылап, этни да бишмегенлей ашап, сюрюуню урлап кетедиле. Айдабол итни кёргенлей, жашларын Сарыбий бла Къарабийни къошха жибереди. Ала Мызы бла Зортну ызларындан жетип ёлтюредиле, къалгъанлары къоркъуп къачадыла.

"Татаркъан" деген жыр Къарачай абазалыла бла кюреш бардыргъан заманда этилгенди. Жырда таулу элге къызылбекле (база тайпаладандыла) чабыууллукъ этип, эллилени алып кетгендиле. Жырны баш жигити Татаркъан ол кюн къошда къой кюте эди. Ол юйюне келгенде, элде хазна адам кёрмей, анасына: "Элибизни адамы къайдады?" - деп сорады. Анасы болгъан ишлени жашырып:

-Ишге кетген болурла, - деп къояды.

Алай Татаркъан азыкъ ашай туруп, жауурун къалакъда (къарачайлыла бла малкъарлыла жауурун къалакьны юсюнде не болгъаны бла не боллугъун окъургъа боллукъду деп, ийнанып болгъандыла) элге чабыууллукъ этилип, эллилени тонап, жесирликге алып кетгенлерин кёреди. Татаркъан, аманлыкъчыланы жетер мурат бла, юйден чыгъып кетеди. Ысхауат сууну боюнунда ол аланы ызларындан къуууп баргъан эллилерин жетеди. Ала бла бирге ол жауларыны тёгерегин алып, бирин къоймай къырады.

Баргъаны 12 сентябрьде чыгъарыкъды.

Поделиться: