Нальчик – ёмюрлени теренинден келир заманнга ышаныулукъ бла

Быйыл Къабарты-Малкъарны ара шахарына 300 жыл толады. Нальчик гитче элчикден аскер къалагъа, слободагъа, ызы бла уа регионну арасына дери ёсгенди. Бюгюнлюкде ол федерал магъаналы курорт даражаны жюрютеди, туристле сюйюп келген жерледен бириди. Бу статьяда уа Нальчикни сейир жерлерини, аланы тарыхларыны эм шёндю болумларыны юслеринден айтыргъа сюебиз.

Генералны буйругъу бла

 Нальчик 1818 жылда Орус империяны генералы Ермоловну буйругъу бла Россейни Кавказда кючлер мурат бла къуралгъанды. Тарыхчыла жазгъанларыча, Россейни бла Тюркню араларында аскер къажаулукъ азайгъандан сора, шахар регионну экономика, политика административ арасы болгъанды. 

Алай Нальчикни тарыхы андан да узакъ ёмюрлеге кетеди. Былайда биринчи эл андан бир ёмюр алгъа – 1724 жылда – окъуна болгъанды. Бу жангычылыкъны алимле 2004 жылда ачыкълагъандыла, шахар депутатланы сессиясында уа Нальчик къуралгъан заманны 1724 жылгъа тюрлендирирге деген оноуну къабыл кёргендиле. Алай бла быйыл биз республикабызны ара шахарыны 300-жыллыкъ юбилейин белгилейбиз.

Майкоп культурадан башлап

Болсада 1932-1933 жыллада археологла Долинскде бурун заманланы ызын тапхандыла, ол доммакъ ёмюрден къалгъанын ачыкълагъандыла тарыхчыла. Алимле  бардыргъан излеулени кезиуюнде эрттегили тёртгюл мекям табылгъанды. Аны къабыргъалары  чалмандан ишленип, саз топуракъ бла сюртюлгендиле, ичинде мюлк кереклеге жерле, уру, от жагъа да бардыла. Дагъыда  садакъ, накъышлары бла къошун адырла да табылгъандыла. 

Тарыхчыла Долинскде эрттегили мекямны доммакъ ёмюрде майкоп культура бла байламлы этедиле (бизни ёмюрге дери 2-3-чю ёмюр) Анда жашагъан эрттегили адамла малчылыкъ, уучулукъ, жерчилик бла кюрешгендиле. 

Ёмюрлени теренине

1838 жылдан къалада аскерчиле тохташып  башлайдыла, эки жылны ичинде ары 49 юйюр кёчгенди. Ала къабарты егерь полкда  15 жылдан аслам къуллукъ этген юйдегили болгъан кичи чынланы аскерчилери эдиле. 1850 жылда къалада жашагъан халкъны саны 272 адамгъа жетгенди. 

Нальчик черекни онг жанында ол кезиуде Вольный аул къуралады. 1852 жылда уа Саратов губернияны Камышинский уездинден немислилени бир ненча юйюрю Кавказ къорууланыу ызны таматасына бу тийреге кёчерге тилекни жазадыла. Алай бла ала къаладан 15 километр  узакълыкъда Александровка элни къурайдыла. Биринчиле болуп ары Поволжьеден 34 немисли юйюр кёчеди. 

Бюгюнлюкде Александровка бла Вольный аул Нальчикни уллу районларындан бирлеридиле.   

1871 жылда  Нальчик слобода болады, бу кезиуде анда 5 мингден аслам адам жашайды.  Вольный аул эм Александровка бла бирге анда Астраханка, Мужицкий хутор, Затишье, Долинское элле къураладыла. Алада халкъны асламы эл мюлк бла кюрешгендиле. Астраханкада бла чюйютлюле жашагъан Колонкада уа санагъатчыла  тюрлю-тюрлю усталыкъла бла кюрешгендиле. 

Курорт аты айтылгъанда 

XIX ёмюрню ахырында – XX ёмюрню аллында  Нальчик табийгъатыны сейирлиги, хауасыны тазалыгъы бла къыралда курортча белгили болады.  Сёзге, бюгюнлюкде санаторийле, солуу юйле орналгъан Долинск микрорайон Екатерина Долинская бла байламлыды. Ол бу тийреде 1886 жылда жер биригиу къурайды, алай ол юч жылдан кёп ишлемейди. Болсада андан сора бу жер аны тукъумун алып, къыралда белгили курортха айланады. Тюрлю-тюрлю жыллада Долинскге солургъа белгили жырчы Фёдор Шаляпин, композитор Милий  Балакирев, суратчы Митрофан Алёхин эм башхала келгендиле. 

1907 бери белгили жазыучу, Жюль Вернни чыгъармаларын орус тилге кёчюрген  Марко Вовчок кёчеди. Эри Михаил Лобач-Жученко бла ала былайда ариу терек бахча салгъандыла, Акъ -Суугъа баргъан жолда ол бюгюн да сакъланыпды. Юйю уа 1956 жылда  музейге бурулгъанды. 

Билим берген биринчи жер

1909 жылда Нальчикде  реальный училище къуралады. Ол шахарда  билим берген биринчи учреждение эди. 1915 жылда анда 256 окъуучу билим алгъандыла. Бийлени бла байланы сабийлери бла бирге къазакъланы бла элчилени жашлары да окъугъандыла анда. Аны тауусханланы техника эм коммерциялы бийик билим берген учреждениялагъа, вузланы физика-математика эм медицина факультетлерине экзаменле бермей кирирге онглары болгъанды.  

Окъутуу 7 жыл баргъанды, хазырланыу классда уа  орус тилге юйретгендиле – ызы бла битеу дерсле  орус тилде баргъандыла: арифметика, тарых,  география, орус, къабарты, француз, немис тилле, жыр айтыу,  гимнастика,   черчение, алгебра бла геометрияны мурдору. 

Ол заманда, бюгюнча, окъуучуланы бир кесеги хакъсыз билим алгъандыла – къыралны хакъына. Училище 1920 жылгъа дери ишлегенди. Нальчикде  башха жерде актовый зал болмагъаны ючюн  тюрлю-тюрлю жамауат-политика, маданият жыйылыула анда бардырылгъандыла. Сёзге, 1918 жылда Нальчикни халкъларыны 1-чи съездинде  совет власть тохташханы да анда айтылгъанды.  

Училищени мекямы бюгюн да сакъланнганды эмда шахарны айбатландыргъан тарых магъаналы жерлеринден бири болгъанды. Анда шёндю КъМКъУ-ну медицина факультетини студентлери билим аладыла. 

 Шахарны арасында 

1914 жылда Нальчик слободаны жамауатыны саны 7,5 мингден озады. Мында оруслула, къабартылыла, таулула бла бирге грузинлиле, армянлыла, греклиле, тау чюйютлюле (татла) эм башха миллетлени келечилери жашагъандыла. Нальчикде, Терк областьны арасындача, административ эм жамауат учрежденияла къураладыла: сюд, казначейство, почта, телеграф, жандарм эм полиция участкала да орналадыла, больница, библиотека да ачыладыла. 

Нальчикни ара орамына Воронцовская саналгъанды – бюгюнлюкде Къабарты орам. Башха мекямланы арасында алайда ташдан къаланнган эки къатлы юч юй айырмалы кёрюннгендиле – реальный училищени мекямы, саудюгерчиле Шуйскийни къонакъ юйю бла Зипаловну юйю.

Воронцов атлы орам Почтоваягъа  къошулгъанды – бюгюнлюкде Ногмов атлы орам.  

Сынжырлары бла юй

Елизаветинская (бюгюнлюкде Нахушев атлы) эм Церковная (Кешоков атлы) орамда бирге къошулгъан жерде Нальчикде эм сейир мекям барды. Тау бий Малкъарукъланы Дадашны юйю, халкъда аны аты  «сынжырлары бла юйча» белгилиди. Бюгюнлюкде ол осал халгъа келгенди, алай кеси заманында уа  шахарда эм ариугъа саналгъанды. 

Тарыхчыла жазгъанларыча, аны Санкт-Петербургдан чакъырылгъан италиялы архитектор  ишлегенди. 1918 жылда Константин Чхеидзе  мында тохтап, «Страна  Прометея» китабын жазгъанды. 1921 жылда уа Малкъар округну депутатларыны советини толтуруучу комитети орналгъанды. 

Малкъарукъланы Дадашны шахарда эки мекямы болгъанды. Биринчисин къызы Софият туугъанында, 1909 жылда, алгъанды. Экинчисин, айтханыбызча, кеси ишлетгенди. Сынжырла бла тагъылгъан балконлада, ала уа ючдюле, чыккырлада  бу жерледе алгъын жюрюмеген терекле ёсдюргендиле: лимон бла апельсин.   

Архитектор юйню сейир этер ючюн фахмусун аямагъанды. Хар отоуу анда жашарыкъ адамны халин къайтаргъанча эдиле. Айтыулагъа кёре, къурулуш баргъан кезиуде Нальчикге  суратчыны къызы келгенди. Ол а тау бийге бу ариу юйде кёп жашаргъа насыбы болмазлыгъын айтады. Жарсыугъа, аны сёзлери керти болгъандыла. Малкъарукъланы Дадаш, илишаннга салыудан къачып, битеу мюлкюн да къоюп,  юйюрю бла Нальчикден къачып къутулгъанды.  
Тау бий уллу сюймеклик бла ишлетген мекям бюгюнлюкде жарсыулу болумдады. Алай сынжырлары бла юй Россейни федерал магъаналы тарых эсгертмелерини  тизмесине кийирилгени аны сакълаугъа эм жангыртыугъа себеплик этер деп бек ышанабыз. 

Айнытыугъа себеплик этерикди 

«Нальчик» темир-жол станция къуралгъанлы жюз жылдан  озгъанды. 1913 жылда Прохладная станциядан  Нальчикге темир жол тартылады. Владикавказ темир жолну башчысы Войновский-Кригер бла Нальчик округну таматасы Султанбек Клишбиев Сенатха тилек жазгъандан сора, «Котляревская-Нальчик темир жолну ишлетиуню юсюнден» указ чыгъарылады. Войновский-Кригер ол Нальчикде курортну айнытырыгъына ийнаннганды. Ол кеси Долинскде кёп кере болгъанды, айтыугъа кёре, мында юйчюгю окъуна бар эди. 

«…бу ыз бек алгъа Нальчикни айнытыугъа себеплик этерикди. Хауаны тазалыгъыны, агъачларыны байлыгъыны, черекледе жууунургъа жарагъаны бла курортха айланыргъа битеу онглары барды…»,-деп жаза эди Войновский-Кригер тилегинде. 
Темир-жол вокзалны мекямы 1913 жылда битдирилгенди, алай Граждан урушну кезиуюнде ол мурдоруна дери бузулгъанды. Къурулушчула аны жангыртып бошай тургъанда, Уллу Ата журт уруш башланады. Гитлерчилени атышыуларында мекям биягъы мурдоруна дери ууатылгъанды. 

Урушдан сора вокзалны жангыдан ишлетирге оноу этиледи. Къурулуш 1948 жылда бошалгъанды. Андан сора жыллада  мекям бир ненча кере жангыртылгъанды. Къабарты-Малкъарны 100-жыллыгъыны чеклеринде уа вокзал кеси, аны тийреси да айбатландырылгъандыла. Алай бла Россейни тюрлю-тюрлю жерлеринден келген къонакъла Нальчик бла шагъырейлениуню бек алгъа вокзалны  мекямындан  башлайдыла. 

Алгъа къарай

Правительствону, Парламентни, Пионерлени, Басманы юйлери, Ленин атлы проспектде майданла бла беш къатлы «сталинкала», «Россей бла ёмюрлеге» арка, «Бочка», «Эльбрус» эм «Сосруко» ресторанла, Къабарты, Таулу, Музыкалы къырал театрла бла кинотеатрла, ипподром, Атажукин парк, тюрлю-тюрлю эсгертмеле эм алача  кёп башха сейир жерле Нальчикни атын битеу къыралда белгили этгендиле. Аланы барысыны юсюнден бир статьяда айтхан къыйын ишди, шахарны совет жыллада жашаууну юсюнден энтта жазаргъа кюреширбиз.

Шёндюгю Нальчик Шимал Кавказны экономика, маданият арасы болгъанды. Юч ёмюр мындан алгъа аскер къалагъа  кёчген юйюрлени саны эллиге да жетмеген эсе, бюгюннгю Нальчикде халкъны саны 300 мингден озгъанды. Къабартылыла, таулула, оруслула бла бирге осетинлиле, армянлыла, азербайджанлыла, грузинлиле, беларусла, корейлиле, чувашла, эстонлула эм кёп башха халкъланы келечилери шуёхлукъда жашайдыла. 

Шахарны кенглиги 131 квадрат метр эсе, андан 991 гектары паркла бла скверледиле. Къабарты-Малкъарны 100-жыллыгъыны чеклеринде уа шахарда жангы скверле бла маданият объектле къуралгъандыла: Канукоев атлы орамда, Гагарин атлы орамда, Идаров, Ленин эм Тарчоков атлы орамла бирге къошулгъан жерде эм башхала. Шахарны арасында Абхазия майданны къатында «Жюзжыллыкъны паркы» ачылгъанды, аны ортасында мияла  павильон а искусствону арасына бурулгъанды. 
Алай бла Нальчик, ёмюрлени теренинде къуралып, шёндюгю шахаргъа бурулгъанды, ата-бабаларыбызны тёрелерин сакълай, келир заманнга ышаннгылы къарайды.