Холам-Бызынгы тарыны жер-сууу

Алгъаракълада адабан адамларыбыздан жер-суу атланы жазып алгъан эдим. Ала бла бу жолгъу материалда сизни да шагъырей этерге излейме. Башлагъан Бабугент тийресинден этерикбиз. Интернатдан ёргерек барып, жолну онг жанында, аллы да кёл болуп, суучукъ келеди. Аны кесинден да кукурт ийис урады. Анга Ийисли суу дейдиле. Андан ёргерек барсанг, секиртмеге жетесе. Озгъан ёмюрню къыркъынчы жылларында алайда къая юзюлюп, жолчуланы да басхан эди. Алайгъа Къая юзюлген деп да айтадыла. Секиртмени баш жанына уа Тёбен Тепчонукъ дейдиле.

Секиртмеден бираз барып, сол жанында къол барды. Анга Чухар Къол дейдиле. Черекге жете келген жерине уа – Чухар Аягъы. Къол ичи бла бираз баргъанлай, онг жанында уллу дорбуннга тюбериксе. Анга уа Чухар дорбун дейдиле. Алайдан кюнлюм бетинде кёрюннген агъач башына уа Огъары Тепчонукъ дейдиле.

Дагъыда жол бла бираз ёргерек барып, Аман Къолгъа жетебиз. Алайтын жюрюген къыйын болгъанды. Ырхы келе, жол бузула, адамла да бара, аны жангыдан ишлей-ишлей тургъандыла. Аман Къол деп андан аталгъанды. Алайдан  арлакъда Тёбен Жеркге жетебиз. Андан огъарыда жолну айланч жери барды. Аны жанына уа Тахтала дейдиле. Алайда тала барды. Анга уа Акур тала дейдиле. Къара-суу тийресинде Шаулух тала барды. Элни баш жанында уа – Уммой тала. Алада Гергъокъланы Уммойну жашы Махайны ёлтюрген эдиле. Алайда дорбун да барды, анга да Уммой дорбун дейдиле.

Къара-Сууну огъары жанында Никкола башы деп да барды. Анда уа бурун адамла юйле ишлеп, жашап да тургъандыла. Сууу болмагъаныны хатасындан, шёндюгю жерге кёчгендиле.

Уммой дорбундан Бызынгы таба бара, жолну онг жанында чучхур барды. Аны аты уа Суу Акъгъанды. Андан бираз ёргерек баргъанлай, Тыжынтыгъа жетебиз. Жолну онг жанында бийик къаяны ичинден кёп суучукъла чыгъадыла. Ала бирге жыйылып, Холам черегине къошуладыла. Алайдан ары Жагъа Жол бла барабыз. Сол жаныбызда – Сурх Къол, Усхур Агъач, Чырпы Къыйыры. Алайлада Ёрмеметни жолу да барды. Бурун заманлада Ёрмемет деген киши кеси жол ишлеген эди. Адамла уа жолгъа аны атын атагъандыла.

Алайдан ёргерек барып, ауузну бек тар жеринде Къабакъ деген эл болгъанды. Анда бир къауум юй болгъанды. Ол кеси да  къалауур эл болгъанды. Ёзенледен келген жау аскерден тарны сакълагъанды. Керек болса, Холамгъа къуугъун да ийгенди. Артда ол элни адамларына ауруу тийип, къырылып башлайдыла. Ёлгенлерин асырайдыла, сау къалгъанлары уа башха-башха жерлеге кёчюп кетедиле. Бюгюнлюкде алайын чырпы басыпды. Иги тюрслеп къарасанг, эски юй мурдорланы эслерге боллукъду.

Быладан сора – Тёбен Дылы Кам, Огъары Дылы Кам, Жол Айырылгъан жерле. Аладан сора – Мёшек деген гитче элчик. Алайда болмагъанча аламат картоф ёсгенди. Анда Геляхлары тургъандыла. Быладан да ётсенг – Къошай биченлик.

Андан ётсек, Агъая Башы, Къара Гера, Арт Чегет, Чыгыр хын, Орта Къол Суу, Чадырты Сабан. Мында бурун заманлада зынтхы, ашлыкъ ёсдюргендиле. Ызы бла Сын Сабаннга жетебиз. Алайда кёп эски къабырла да болуучу эдиле. Бурун заманда алайда да эл болгъанды.

Сора Усхур башланады. Адамла мирзеу салыргъа жер хазырлагъан заманда ташланы жыйып, юч хуру къурагъандыла. Алайгъа алай бла Ючхур атагъандыла. Артдан-артха ол Усхургъа бурулуп къалгъанды. Кёчгюнчюлюкге дери мында Атабийлары, Атталары, Бабалары, Мишалары, Гергъокълары эм башхала тургъандыла. Жюз отуз юй болгъанды 1940 жыл мында.

Мындан башында уа Утху къала. Аны эбизеле ишлеген хапар да барды. Къаланы да ишлеп, бираз жашагъандан сора, ауруу кирип, ала къырыладыла. Андан берлакъда уа Малкъар бийле Айдаболлары да уллу къала ишлетедиле. Артда анга Жабо къала деп айтылып къалгъанды. Аны оюлгъан къабыргъаларын узакъдан кёрюрге боллукъду. Ол тийреде Жаболары эл да къуралады. Къыркъынчы жыл былайда юч жыйырмадан артыкъ эди юй.

Бу тийреледе Ысхайгъы, Ысхайгъы Къол, Ирчиле, Утху Тюбю, Байбалла деген жерле да бардыла. Андан Ёзен элге жетебиз. Мында эки жыйырмадан  артыкъ юй болгъанды. Созайланы, Бёзюланы, Кючмезланы, Чабдарланы, Биттирланы от жагъалары былайда эди. Дагъыда бу жанында Акъ  къая, Илге къая, Къууат, Фызы, Меушюгю, Тыппыргы, Акъ Къая Тюбю, Шыкъы, Чегем Ыфчыгы, Бутору эм дагъыда кёп башха жер атла бардыла.

Тотурда уа эл болгъанды. Тотур айны атыды. Бу айда алайда адамла юйле ишлеп башлагъандыла да, Тотур деп да элге андан аталгъанды деген хапар жюрюйдю.

Бызынгыда Акъ къала барды. Ол Сюйюнчланы къалаларыды. Эл а бурун андан ёргерекде эди. Революцияны аллында жыллада мында юч жюзден артыкъ эди юй. Элни бийлери Сюйюнчлары болгъандыла. Аладан сора да мында Рахайлары, Ботталары, Аналары, Тежалары, Аттолары, Холалары, Холамханлары эм башхала тургъандыла.

Бызынгыдан ёргерек барып, ариу кюнлюм бетде Шыкъы деген эл орналгъанды. Мында эки жюзден артыкъ юй бар эди.

Жашау этерге къыйын болгъаны себепли, къыркъынчы жыллада аны адамын кёчюредиле. Асламысын Кичибалыкъгъа, ол санда бизни литературабызны мурдорун салгъан Мечиланы Кязимни да.

Къара-Суугъа киргенден сора, Бызынгы таба бармай, онг къолгъа кирип кетсенг, анда да кёп жайлыкъла, биченликле бардыла. Сёз ючюн, Жыгъыш, Тутун, Бутору, Ыллары, Риуачеле, Уллу кёл, Гитче кёл, Ылыгъы, Хасаубат, Хумалан, Сары-Тала. Къара-Суудан башлап, Акъ-Суугъа дери сыртла биченликле, мал кютген жерледиле.

Тауда атсыз таш, агъач окъуна жокъду. Бу хапарыбызгъа аланы барысын да сыйындыралмакъ. Алай асламысын айтыргъа кюрешгенбиз. Мында дагъыда бир затха эс бурайыкъ. Бир-бир суу-жер атланы магъаналарын иги ангылаялмайса. Ала эрттеден бери айтыла келе, тюрлендирилип окъуна къалгъан болурла. Алай болсада кесибизни жер атларыбызны тохташдырып, аланы ёсе келген тёлю да билирча этерге  тийишлиди. Башында сагъыннганыбызча, бу темагъа школлада дерсле бериле турсала уа, ол а бютюнда уллу болушлукъ боллукъ эди.

Былайда дагъыда бир затха эс бурайыкъ. Элбрусдан сора бек бийик беш чукуй да Бызынгы тийресиндедиле. Аланы атларын да сагъынайыкъ: Дых тау, Къоштан тау, Къатын тау, Жаннган тау, Шхара тау.