Къулийланы Къайсынны чыгъармаларында нарт макъамла

(«От» бла «Оракъ» поэмала)

Къулийланы Къайсын «От», «Оракъ» поэмаларын нарт таурухлагъа кёре жазгъаны алай бошдан тюйюлдю. Нарт таурухлада жигитлик макъамла аны кишиликден толу поэзия дуниясына бек тап келишедиле.

Халкъ чыгъармачылыкъны жорукъларына кертичи уллу устаны къалам ызыны кючюнден ол таурухла жангы жашаулу болгъандыла, алада поэзияны жарыкъ бояулары, суратлау онглары биригип, жангы сурат къурагъандыла.

Къайсынны «От» деген поэмасыны магъанасы Сосрукъ нартлагъа къалай от келтиргенини юсюнден хапар айтыудан кёп да уллуду. Эрттегили таурухну поэмада назму бла айтылыуу анга бар адам улуна келишген энчи макъам береди, энчи теренлик, энчи кенглик, энчи бийиклик. Сюжет ызны тутуу бла чекленип къалмай, поэт къадар буюргъандан къутулур онг жокълугъуну темасын кенгертеди, аны бла бирге уа жашауну тохтаусуз алгъа барыуун, дайым да терсликни тюзлюк хорлагъанын айтады. Ол а поэманы къуралыуу лиро-эпикалы болгъаныны шарт белгисиди.

Халкъ ючюн жанын берирге хазыр нарт Сосрукъ, не да этип, акъылы-эси бла нартлагъа от келтирген эсе,- ол ёмюр-ёмюрледе игиликни бла дуния жарыгъыны ёлюмсюзлюклерин кёргюзтген шартды:
Сосрукъну къарангы жолун 
Къолунда кесеу жарытады.
Нартны къылыч тутуучу къолу 
Сыйлы отну бийик тутады.

Жер башында отсуз жашар онг жокъду. Отжагъасы сууугъанны ёлюмю ачы болуучусун огъурсуз кючле биледиле. Игиликге бла дуния жарыгъына къажау сюелип, ала жукъ да эталмазлыкъларына, огъурлулукъну сёнгмез кючюне толу ийнанады поэт. Халкъны белгисиз сёз усталары айтханны къатлап, къыйынлыкъ берген не уллу къара кючлени да, бетсиз жахилликни да акъыл бла эс хорлаучуларын эсгертед:
Хорлады нартны жарыкъ эси,
Туманны жырып, жолун ача.

Таурухха кёре, Сосрукъ состар ташдан туугъан эсе да, поэтге ол битеу да адам улуну жашыды. Адамла бла жашайды. Ол алагъа къуллукъ этеди, адам улуну ёлюмсюзлюгюню, аны акъылы-эси нени да хорлагъаныны белгисича. Сосрукъ, адамлагъа от келтирип, аланы жанларын сау къалдырады.

Кечени къарангысын жара,
Кюн тийип батырны кёлюне,
Сосрукъ отну элтип барад 
Эт бишмейин къалгъан элине.

Сосрукъну жигитлиги - халкъны акъыллылыгъыны шартыды, аны ниетини беклиги, жюрек сырыны бютюнлюк белгиси.
Нарт таурухланы къуралыу ызлары поэтге поэзияны кючюн эркин, кенг хайырланыр онг бередиле. Таурухланы сюжетлери Къулийланы Къайсынны чыгъармаларында терен философия магъаналы боладыла. Поэт, аланы таурух халда айтып къоймай, ёмюрледен бери поэзиягъа кюч, къарыу, къанат берген затланы - игиликни бла аманлыкъны, жашауну бла ёлюмню, къарангыны бла жарыкъны, акъылны бла жахалликни суратлау жолну тутады. Аны чыгьармаларында бек баш тема адам эсини хорламын, жашауну ёмюрлюгюне ийнанмакълыкъны айтыуду. Жашауну кесин да, аны ёлюмсюзлюгюн кёргюзтген да Сосрукъну жигитлигиди.
Сыйлы отну жарыгъы нартланы жюреклерин, жанларын батыр жашларыны истеуюнден жарытады:
Танг атар-атмаз элге кирди 
Сосрукъ, къолунда от жана.
Сау эл, уянып, аны кёрдю,
От жарыкъдан жарыды жаны.

Сууутъан тыпыр ташла Сосрукъну хайырындан, юйге жылыу, жарыкъ, къууат бере, жангыдан къызгъандыла:

Кюл сууугъан отжагъалада 
От этилди, тыпыр ташлары 
Жангыдан къыздыла алада,
Ютюле жугъутур башлары.

Биз, «От» деген поэманы окъуй, кёребиз: ол от жалан да тыпырны оту болуп къалмайды, ол андан кёп да уллу магъананы тутады,- аллай отну ёчюлтюр кюч жокъду, ол халкъны эсе. От деген зат поэтге кенг, терен, бийик да магъанасы болгъан философия ангыламды. От аны узакъ ёмюрледе жашагъан сыйлы атабабаларына Аллах берген саугъа белгиди, жашану жангырыууну, аны юзюлмей барлыгъыны да белгиси. Адам улуну ёмюрюнде от кёп тюрлю магъана тутханы, аны жашауну ёлюмсюзлюгюн кёргюзтген кючю ачыкъланадыла поэмада:
Эт да бишди, сют да къайнады,
Энтда бетлени кюн къызартды,
Хар сабий да, тоюп, ойнады,
Танг, от кибик къызара, атды.

Эсде-бусда болмай тургъанлай, поэмада кёп тюрлю затха бёледи эсинги, кёп тюрлю тенглешдириуге, суратлаугъа тюбетеди поэтни дуния бла байламлы оюмларын, ниет байлыгъын, жашауну ангылау сезимин къантландыргъан поэзияны кючю:

Элине отну табып келген 
Сосрукъ нартлада биринчи 
Батыр, акъылман болду, элге 
Багъалы болду аны ючюн.

Къулийланы Къайсынны бар чыгъармачылыгъында отну темасы ташны темасы бла бирге барады. Аны кёп назмусу «отну къызыу тепсеуюне» аталгьанды.Поэт китапларындан бирине да «Тауда от» деп аны ючюн атагъан болур эди. Аны назмулары от жарыгъындан адамлагъа сюймекликден,кюн нюрюнден, жашау кючюне бла огъурлулукъгъа ийнаныудан толудула.
Поэт кеси да, нарт жигитча, адамлагъа игиликни, огъурлулукъну саутъа эте эди жюрек жылыуу, жазгъан затлары бла да, аланы жюреклеринде, отжагъаларында отлары суууп къалмаз ючюн. Жана тургъан отха къарап, халкъ бла бирге андан айтады ол:

Акъ таулагъа айланып, тилек 
Этебиз: ёмюрде ёчюлме!
Къаялагъа айланып, тилек 
Этебиз: жукъланыуну билме!

Саулай жашауун, жюрек кючюн, фахмусун адамлагъа къуллукъ этиуге бергенди Къайсын. Асыулу, жапсарыу сёзлерин айтып, адамланы умутлары толурларына кеслерин ийнандыра, аланы жюреклерине хошлукъ келтиргенди.
Экинчи жанындан къарасакъ, «От» деген поэма тюрлю-тюрлю заманланы жарсыулу, бушуулу байламлыкъларын кёргюзтген чыгъармады. Поэманы жазылгъан заманына эс бурургъа керекди. 1946—1956 жылла. Сау он жыл. Законсузлукъ этилип, туугъан жеринден кёчюрюлген малкъар халкъ бла бирге поэт сюргюнде - киши жеринде тургъан заман. Поэмада белгиленнген бу жашау чекле поэт кёлюндегин, ачыкъ айтыр онгу болмай, башы жапды этип айтханын кёргюзтедиле. Алай бла поэт нени юсюнден айтыргъа сюйгенин сездирмеймиди бизге? Сездирмей а! Ол заманда Къулийланы Къайсынны жашауну юсюнден, кереклисича, ачыкъ жазар эркинлиги жокъ эди да, башха затланы юслеринденча жазгъанды чыгъырмаларын, аланы керти магъаналарын «жаз тил» бла ангылатып.
Алайды да, таурухда айтылгъанны бла керти да жашауда болгъанны бирчалыкъларын кёребиз поэмада. Нартла, отсуз къалып, къырылыр чекге жетедиле. Сюргюн къыйынлыгъын сынагъан таулу халкъгъа да аллай кюн келгенди, журтсуз, жерсиз болуп, отжагъаларыны отлары ёчюлюп. Андан тилейди поэт, къатлап-къатлап:
От! От! Отжагъалагъа жылыу 
Берген от! Ёмюрде ёчюлме!
Келмесин жерни къара жылы!
Огъурлу от, ёмюрде ёчюлме!

Поэманы магъанасын ангылагъан алай къыйын тюйюлдю. Тынч окъулгъан тизгинлени араларында уа- сёзсюз ангылашыннган магъана. Чыгъармада назму тизгинлени барында да эки тюрлю магъана барды.
Поэманы кертилиги, баш жигити - халкъды. Башына ауур къыйынлыкъла тюшген, кюню къарангы болгъан халкъ. Поэтни жашауу, къадары уа не заманда да халкъны къадары бла къаты байламлы эдиле. Къайсынны поэмаларында ол кеси сынагъан, аны халкъы сынагъан затла бары да биригипдиле, суратланып. Не медет, сур ёмюр адамланы ауузларына «пашот салгъан» заманда кёлюндегин, кёргенин, сынагъанын сау дуниягъа эшитдирир, толу айтыр онгу жокъ эди аны. Алай поэтни кёп чыгъармасы халкъны къадарына къайгъырыулукъдан, халкъы, кеси да кёрген къыйынлыкъланы ачыуларындан, жарсыудан, бушуудан толуду.
Аны халкъы, бюгюлмей, хорлатмай, жашауну ачы сынауларын кётюргенди. Жоюлуп къалмагъанды ол, жер башындан гунч болуп кетмегенди. Ана тилинден айырылмагъанды. Адетлерин, тёрелерин, динин сакълап, кечинирге кюрешгенди, жашаудан, келир кюнюнден тюнгюлюп къалмай. Ол жыллада жазылгъан «Отлукъ таш» деген чыгъарманы магъанасы да аллайды. Малкъарны аз санлы халкъы дунияда кёп ауур къыйынлыкъ сынагъаны, кече къарангысын танг жарыгъы хорларына ийнаннганы таукеллик берип, жоюлмай, сау къалгъаны айтылады анда.
«Оракъ» деген поэма да малкъар халкъны биз айта келген затларына аталгъанды. Бу поэма уллу тюйюл эсе да, аны жазылыу ызы поэт алгъан темагъа тап келишеди. Хар тизгининде магъана теренлик, суратлау бояуланы жангылыкълары, жарыкълыкълары аны уллу поэмалагъа тенг этедиле. Анда поэтни айтыргъа сюйген заты - мураты тынгылы ачыкъланады.
Поэманы сюжети узакъ ёмюрледе нартла, сабан сюрюп, мирзеу ёсдюрюп, аны къалай орургъа билмеген заман бла байламлыды. Кёкден жарым айны алып,аны бла бир къара пелиуан сабан оргъанын кёреди да, нартлагъа оракъ ишлейди нарт темирчи.
Нартла, ол къара пелиуан 
Оргъанча, оруп кёрдюле.
Бек аламат оракъ болгъанд!
Устагъа махтау бердиле.

Ары дери уруш этип, къан тёгюп, жашауларын алай ашыргъан нартла гыржын биширип башлайдыла. Аны ючюн махтайдыла темирчини нартла. Алагъа къылычла, сырпынла ишлеп туруучу темирчини.

Нартла, чыгъып, сабанларын 
Оруп башладыла, кючлю 
Къылыч ойнатхан къоллары 
Терк, иги мажара ишни
.

Мамыр ишлерин къууанып эте эселе да, аланы жюреклеринде азатлыкъ ючюн къазауатха чыгъаргъа хазырлыкъларыны сыйлы оту селеймейди. Ала не заманда да душмандан къоруулаяллыкъдыла кеслерин. Эрлик керек кюн, къоркъмай, буюкъмай, сермешге базгъын чыгъарыкъ нартла жашаугъа сакъдыла.

Сауут сермерле! Эрликсиз 
Жашаргъа боллукъ тюйюлдю.
Нарт къан да тёкмез керексиз,
Къул да болаллыкъ тюйюлдю!

Поэмада тюрлю-тюрлю макъамла жараша барадыла: мамырлыкъны бла урушну, кишиликни бла адамлыкъны, огъурлулукъну бла огъурсузлукъну макъамлары. Мында орагъ а - мамыр жашауда мамыр иш этилгенини белгисиди.

Ишлейдиле, ишлейдиле,
Бетлеринден сюрте терни,
«Берекет берсин!» - дейдиле,
Къыйматын ангылап жерни
.

Урушха къажау тема поэмада баш жер алгъан сейир тюйюлдю, нек десенг, поэт кеси да этгенди уруш, ол кеси да кёргенди аны ачылыгъын. Саулай поэзиясыны уллу кючю бла къанлы урушлагъа, жерни къалайында да, къачан да терслик урушну башлагъанлагъа къажауду ол. Мамыр жашар онг тапсала, огъурсузлукъ этип, къан тёкгенни нартла да сюймегендиле.
Керексизге къан тёгюуге 
Нартла налат бергендиле,
Ишлеуню санап игиге,
Иш татыуун билгендиле.

Керексизге жерни къаннга 
Боягъанны орунуна,
Урлукъланы еебип анга,
Сабанларын орадыла.

«От», «Оракъ» деген поэмала кёп тюрлю бай суратлаулары бла магъаналыдыла. Бурун заманладан къалгъан халкъ таурухла бла бизни ёмюрде халкъны жашауу тенглешдириледи алада. Аны бла бирге уа Къайсынны бийик фахмусу, уллу философия магъанасы болгъан поэзиясыны теренлиги кёрюнедиле.
« От», «Оракъ» поэмала орусчагъа да кёчюрюлгендиле. Аланы белгили орус поэт Семён Липкин кёчюргенди. Липкинни кёчюрмелерин бек жаратыучу эди Къайсын. Ала эрттеден жюрютгендиле шуёхлукъ. Бу поэмаланы орусчагъа кёчюрюуню юсюнден айта, 1970 жыл 13 июльда Къайсыннга ийген къагъытында Липкин былай жазгъанды: «Багъалы Къайсын! Санга «Оракъны» иеме. «Отну» да бу айны ахырына кёчюрюп бошарыкъма. Назмуну мен сайлагъан кебин жаратамыса? Мен аны таурухлада семиртип айтыу тёреге, озгъан заманлагъа, бюгюннгю заманнга да келиширча этгенме, нек десенг, сен жазгъан зат бюгюннгю жашауну юсюнденди бегирек. Сёз ючюн, Манны «Юсюп бла къарындашлары» деген чыгъармасыча. Эски сёзлени, бюгюннгю сёзлени да аны себепли хайырланыргъа тюшгенди. Къысхасы, сен аны кесинг кёрлюксе».
Поэмаланы Семён Липкин бек ариу, бек уста кёчюргенди, алай, суратлау амалланы хайырлана туруп, халкъ чыгъармалагъа жууукълашдырыр муратда милл энчиликлери болгъан малкъар таурухлагъа угъай, opус таурухлагъа ушатханды аланы. Баям, малкъар халкъ чыгъармалагъа ушатыргъа керек эди, алада болгъанча, рефренлери, редифлери бла. Ол затла, жарсыугъа, арт кезиуде унутулуп къалгъандыла, кишида сагъынмай, жазмай. Былай къарагъанда, хазна эсленмегенча кёрюннген ол кемчиликле болмасала, Къайсынны ёз тилинде жазылгъан назму къудрети орус тилде да сакъланырыкъ эди.
Нарт таурухла - Кавказ халкъланы акъыллары, эслери, суратлау сёзге усталыкълары, ниетлери, дуниягъа къарамлары, фахмулары бирикген уллу культура байлыкъдыла. Буруннгулу малкъарлыланы бла къарачайлыланы фахмулу адамлары да ол сейирлик нарт таурухланы къуралыуларына кеслерини тынгылы юлюшлерин къошхандыла.
«Так растет и дерево» деген китабында Къулийланы Къайсын былай жазгъанды: «Поэзия - халкъны аузунда алтын сыбызгъыды дейдиле Шаркъда». Къайсын поэзиясыны кючю бла жангыртхан, къара сёз бла айтылгъан нарт таурухлагъа да тийишлиди аллай бийик багъа.

КЪУЛИЙЛАНЫ Жанна.
Поделиться: