Заман бла сыналгъан шуёхлукъ

Малкъар поэзия  айтхылыкъ поэтлери бла белгилиди.  Аланы араларында  халкъ айырып сюйген эки инсан барды – Къулийланы Къайсын эм Гуртуланы Берт.  Аланы чыгъармалары  школ программагъа киредиле, андан сора да, лирикаларын бла прозаларын  бийик билим берген  учреждениялада да окъутадыла (КъМКъУ-ну малкъар тил бла адабият кафедрасында).

Аланы юбилей кюнлерине жораланып кёп  статьяла, китапла басмаланнгандыла. Литературоведле, философла, тарыхчыла, психологла эм башха алимле да, аланы ишлерин не жанындан да тинтип,  малкъар халкъны  философия-тарых фикирини айныуунда бла миллет маданиятны, жарыкъландырыуну, билим бериуню тохташыуунда магъаналылыкъларына хар бири да  кесича багъа бергендиле.  Къулийланы Къайсынны бла Гуртуланы Бертни чыгъармачылыкъларына  илму багъа бичген а алай тынч да тюйюлдю.

Ала тенгшиледиле, бир заманда жашагъандыла.   Гурту улу  1910 жылда туугъанды, Къулий улу уа – 1917 жылда. Экиси да къыйын кезиулени ётгендиле: Уллу Ата журт урушха  къатышхандыла.  Берт офицер-политработник болгъанды. Сермешледе  кёргюзтген жигитлиги эм къурулушда болдургъан жетишимлери ючюн  эки орден эм онеки майдал бла саугъаланнганды.  Офицер Къулийланы Къайсынны да орденлери бла майдаллары кёпдюле.  Ата журтларын къоруулагъан эки инсан да 1944 жылда сюргюнню азабын сынагъандыла. Уллу Хорламгъа ёз жерлеринден узакъда – Орта Азияда – тюбегендиле.  Къулий улу  КъМР-ни халкъ поэтиди,  республиканы культурасыны сыйлы къуллукъчусу Гурту улу уа КъМР-ни халкъ жазыучусуду.

Къайсын бла Берт  Жазыучуланы союзунда ишлегендиле, республикада, саулай къыралда да жамауат-маданият жумушланы тири бардыргъандыла.  Ала жазыучуланы съездлерине, кенгешлеге, битеусоюз конференциялагъа, мамырлкъгъа аталгъан битедуния конгресслеге  да бирге къатышхандыла.

СССР-ни  Жазыучуларыны биринчи съездине (1934 ж.) Гурту улу  Максим Горькийге,  Берды Кербабаевге, Демьян Бедныйге, Александр Серафимовичге тынгылагъанды, Михаил Шолохов, Сулейман Стальский, Константин Фадеев, Корней Чуковский, Алексей Толстой, Джамбул Джабаев, Хамид Алимджан, Якуб Колас, Михаил Пришвин эм кёп  башхала бла тюбешгенди. Была барысы да малкъарлы жаш поэтлени эм жазыучуланы  чыгъармачылыкъ къадарларыны айныууна магъаналы юлюш къошхандыла.

1960 жылда Гуртуланы Бертни 50-жыллыгъына  Къулийланы Къайсын былай жазгъанды: «Совет ёз литература  ал атламла  эте тебирегенини насыплы шагъаты болгъанындан сора да, ол  аны тири айныта баргъанладанды!»

«Дунияда тамашалыкъла кёпдюле. Адам а аланы барысындан да сейирди!» - дегенди Софокл. Философну бу сёзлери бла келишмезге жарамаз», - деп жазгъанды психология илмуланы доктору В.К. Петров.  Малкъар адабиятда жыйырманчы ёмюрде аллай тамашалыкъладан бирлерине  Къулийланы Къайсын бла Гуртуланы Берт саналадыла.  Аланы жашаулары эм чыгъармачылыкълары энди башлагъан жаш литераторлагъа жол кёргюзтген жулдузча эди.  Ала миллет культураны  бек жарыкъ белгилери болгъандыла.

Къулий улуну бла Гурту улуну  адабият чыгъармачылыкълары чексизди, байды. Ала аламат назмула, поэмала, хапарла эм романла жазгъандыла.  (Сёз ючюн, «Къыш эди»  Къулийланы Къ., «Жангы талисман» Гуртуланы Б.).  «Къызыл аууазла»  китабы  ючюн Берт 1931 жылда республикалы саугъагъа тийишли болгъанды,  Къайсын а «Жаралы таш»  ючюн  РСФСР-ни,  «Адам. Къанатлы. Терек» ючюн да СССР-ни  Къырал саугъаларын алгъанды,  ол Ленинчи  саугъаны да иесиди.

Аланы чыгъармачылыкъларына къалам къарындашлары да тийишли багъа бергендиле. Къулий улуну юсюнден  А. Фадеев, Д. Кедрин, Н. Тихонов,  М. Шолохов, К. Симонов, А. Твардовский, Е. Евтушенко, С. Вургун, А. Кулешов, Ч. Айтматов, Р. Гамзатов, М. Карим, Д. Кугультинов, И. Абашидзе, Зульфия, М. Бажан, А. Нурпеисов, О. Сулейманов, М. Шаханов, М. Турсунзаде, А. Кешоков эм кёп башхала жазгъандыла.

Аны поэзиясыны юсюнден  тыш къыралладан культураны бла искусствону келечилери, жамауат-политика къуллукъчула да оюмларын айтхандыла. Ол  санда Индира Ганди,  Франциядан Роббер Мерль,  АБШ-дан Расмусен, Венгриядан Антал Гидаш, Чехословакиядан Иеленик, Польшадан Витольд Домбровский, Голландиядан Латауверс, Пакистандан  Ахмад Фаиз эм бирсиле.  Гуртуланы Бертни чыгъармачылыгъын къалай  багъалагъанларын, аны юсюнден жазылгъанны да «Берт Гуртуев» деген китапны (Нальчик, 2010 ж.) алып окъургъа боллукъду.

Эки поэтни  чыгъармаларын  жаланда ёз журтларында, Россейде угъай, андан тышында да сыйлы кёргенлери белгилиди. Ала орус тилге, РФ-ни миллет тиллерине, тыш къыраллы тиллеге да кёчюрюлгендиле. Аны юсюнден «Кайсын Кулиев  в современном геокультурном пространстве. Материалы межвузовской научно-теоретической конференции, посвящённой 95-летию со дня рождения К.Ш. Кулиева. Тринадцатые Эльбрусские чтения»  деген жыйымдыкъны (Нальчик, 2012 ж.) бетлеринде да тынгылы айтылады.

Белгилисича, Къайсын бла Берт  бир бирлери бла къаршы шуёхлукъ жюрютгендиле, бир бирлерине керек кюнде билеклик да этгендиле, сыйлы кёрген китапларын да саугъалагъандыла.  Къулий улу аладан биринде тенгине былай жазып бергенди: «Гуртуланы Бертге – малкъар жазма адабиятны эм адабият тилни  къурагъан инсанладан бирине. Энтта да кёп китапла  чыгъара тур» (Къулийланы Къ.«Таула» (1957 ж.) деген китабында). Неда: «Багъалы Гуртуланы Бертге – ёз поэзиябызны башламчыларындан, классиклеринден бирине. Уллу хурмет бла Къулий Къайсын» (Къулийланы Къ. «Назмула» (1959 ж.) дегенинде).  «Кёп ахшы китапла  чыгъарлыгъына ийнаныу бла багъалы Гуртуланы Бертге!» (Къулийланы  Къ. «Мен тауладан келгенме» (1959 ж.) деген китабында). «Багъалы Гуртуланы Бертге – ёз поэзиябызны акъсакъалына» (Къулийланы Къ. «Жер бла жыр» (1959 ж.) деген китабында).  

«Багъалы Берт, кёп китапларынг дуния жарыгъын кёрсюнле. Сени шуёхларынг Къулийланы Къайсын эм Отарланы Керим. 17.11. 1960 ж.»  (Къулийланы Къ. бла Отарланы К. Махтумкулини чыгъармаларын малкъар тилге кёчюрген жыйымдыкъларында). Бу тизгинле да аланы  байламлыкъларыны ёмюрлюк шагъатыдыла: «Берт,  сени от жагъангы жилтини  жаннганлай турсун. Узакъ ёмюрлю бол! Къулий улу. 16.10.1961 ж.»  (Къулийланы Къ. «Жангы назмула» дегенинде).

Закийни къалам къарындашына  таза ниетлилигин  бу жылыудан толгъан сёзле да ачыкъ кёргюзтедиле: «Гуртуланы Бертге  узакъ ёмюр  эм кёп жангы китап тежейме! Сени юйюнгю от жагъасы жарыкъ жаннганлай турсун! 6.08.1962 ж.» (Къулийланы Къ.  «Тау башында от» деген китабында).

Поэтни къызы Гуртуланы Мариям, педагогика  илмуланы кандидаты, КъМКъУ-ну  педагогика кафедрасыны доценти, юйюр архивлеринде  акъылман атасына саугъалагъан китапланы  аяулу сакълагъанды.  Мариям эм аны  къарындашы  Гуртуланы Оюс, РФ-ни Журналистлерини союзуну  келечиси, «Берт Гуртуев» деген китапны басмалагъандыла.  Аны редактору  филология илмуланы доктору Биттирланы Тамарады.  Жазыучуну  поэзиясын  бла прозасын багъалагъанланы атындан быланы барысына да ыспас этебиз.

Бу уллу болмагъан материалны мурдорун  КъМКъУ-ну доценти Эфендиланы Тамараны «Туугъан жерини жырчысы»  деген ат бла алгъаракълада дуния жарыгъын кёрген  статьясы  къурагъанды. Тамара Емельяновна аны Берт Исмаиловични 70-жыллыгъына атагъан эди, республиканы  жамауаты ол кюнню кенг белгилегенде.

2017 жылда  Къулийланы Къайсын туугъанлы 100 жыл толгъанды.  Халкъ да битеу дуниягъа айтылгъан закийни  юбилей датасын  кенг белгилегенди. Профессорла Эфендиланы Салих бла Фуад, СКГИИ-ни ректору, профессор Рахайланы Анатолий преподавательлени эм студентлени коллективи бла  ол кюннге  аталгъан тюбешиуле къурагъандыла.  Байрамны белгилеу бла байламлы уллу ишлеге Къабарты-Малкъарны  оноучулары да тийишли эс бургъанлары халкъны кёлюн бек кётюргенди.