Бай тирликни, монглукъну белгисине саналгъан тепсеуюбюз

Халкъ тепсеуле бла байламлы циклны андан ары бардыра, бу жол «Хардар» деген тепсеуню юсюнден айтайыкъ. Къудайланы Мухтар да кеси заманында къарачай-малкъар тепсеулеге жоралап хазырлагъан ишлеринде аны юсюнден тынгылы жазгъанды. «Хардар» алтын жюнлю къочхарны сыфатында болгъанды, дейдиле. Андан биринчи баразнаны байрамында –  сабан тойда –  иги тирлик тилегендиле. Ол жаз башында болгъан жумушду. Тамата, боза аякъны алып, Хардаргъа айланып сёлешгенди, андан бай тирлик тилегенгди.

«Малкъар мифологияда Хардарны алтын къочхарча сыфатлагъандыла, атына да Алтын Хардар дегендиле. Экинчиден, Хардар монглукъну белгилегенди. Таулу бирде, бай жасалгъан хант къангагъа къарап: «Ма бу хардар бла ант этеме»,- дегенди буруннгуда. Аны юсюнден Журтубайланы Махти жазады.

Хореографияда Алтын Хардарны сыфатын тонун ичин тышына кийген эр киши кёргюзтеди, башына да сыры тюрсюнлю мюйюзле салып. Къолунда жилян сыфатлы таякъны тутханды. Айтыулада аллай алгъышла тюбейдиле: «Будай алай къалын ёссюн, аны ичи бла жилян окъуна ёталмазча», - деп. Тепсеуде битеу тебиуле секириу халлыдыла, къочхарны къылыгъына ушашдырылып.

В. Миллер бла М. Ковалевский ол байрамны юсюнден былай жазгъандыла: «Жылгы сууну онг жагъасында алгъаракълада таш юйчюк сюелгенди, анга навтциог дегендиле.  Аны тийресинде хычау ёгюзню тутхандыла, аны жылны ичинде битеу эл бакъгъанды хычауман айгъа дери.

Ол кезиу жете келгенде, бугъаны сабанлагъа чыгъарып, тирлик къаллай боллугъун билирге алгъадан  излегендиле: мал башын ёрге буруп ёкюрсе, иги тирлик баш жанында сабанлада боллугъуна ийнаннгандыла, энишге бурса, тёбендегиледе.

Ызы бла бугъаны союп, къурманлыкъ этгендиле. Хар юй ол кюннге хычинле биширип, таш юйчюкге келтирирге керек болгъанды. Къурманлыкъ хычинле башха замандан эсе уллуракъла эдиле, аланы орталарында баш бармакъ бла этилген батыучукълары болгъанды, аланы энчи атлары да жюрюгенди, ала тейриге жораланнгандыла».

Алтын Хардаргъа къурманлыкъ мал бугъа масканы хайыры бла кёргюзтюлгенди. Аллай бет къап кийген жаш, башын ёрге кётюрюп, секирип, бурулуп аякъ бюгеди. Ызы бла башын энишге этип, хар жанына секиреди. «Бугъаны» тёгерегине къызла, жашла жыйылып тепсейдиле. Ахырында ала аны, къурманлыкъ малныча, бир жанына алып кетедиле.

«Хардар» тепсеуню жыры да болгъанды. Жырчы гюренни ортасында неда жанында сюелгенди. «Хардарны» биринчи суратында тепсеучюле къолларын «бугъа» таба созгъандыла, ол Хардаргъа къурманлыкъгъа келтирилгенин билдирип. Экинчи суратда алгъа «бугъагъагъа» жанлап, ызы бла артха кетедиле. Ючюнчю суратда барысы да гюрен туруп барадыла.  Артда тёгерек ачылып, тепсеучюле бир ыз бла алгъа барадыла. Ол ызны бузмагъанлай кетедиле майдандан да.

Алтын Хардарны хурметине этилген байрам бек къутлу болгъанды. Журтубайланы Махти белгилегенича, къууанч тёрели тепсеу бла бошалгъанды.  Къызла, майданнга чыгъып, къолларында аякъ салыннган уллу табакъны тутхандыла, ол аш-суу берекетни белгисичады. Ала бла, экеу-экеу халлы сюелип, жашла тепсегендиле. Ахырында къызла табакъланы уланлагъа бергендиле. Жашла уа аланы къолларында алып, ашагъанча, ичгенча этгендиле.

Жашла дагъыда алтын къочхарны къапларын хазырлап, башларына кийгендиле. Аланы къызла таныялмазча этерге кюрешгендиле, жаратханларын «Хардаргъа» чакъыргъандыла.  Къызланы асламысы жашланы таныялмай къалсала, тирлик бай боллукъду деп къууаннгандыла жыйылгъанла.

Халкъда «Алтын Хардарны» мюйюз къобузну макъамына тепселген тюрлюсю бек жюрюгенди. Байрамны таматасы (тёречи), боза аякъны алып, тейриге айланып сёлешгенди, ол андан бай тирлик тилегенди. Уллу аякъны къолдан къолгъа ётдюргендиле, ахырында бу ишге къатышхан эм жаш адам  мюйюз къобузда сокъгъанды.

Ол макъам тирликни тейрисине аталгъанды. Жашла бла къызла акъырын тепсеп башлап, тириден тири болгъандыла. Ала майдандан кетген заманда макъамчы макъамын тохтатмагъанлай алларында баргъанды. Алгъын тепсегенлеге сырты бла бурулуп, бир кесекден а алагъа бети бла айланып. Макъамы да анга кёре бек тири болгъанды. Ма аллай сейир тарыхы, къуралыуу барды бу миллет къыйматыбызны да.