Мектеп жашау бла къаты байламлы болургъа борчлуду

Шёндюгю школну баш борчу бюгюнлюкде неди деген соруу бек магъаналыладан бириди. Анга жууап излей, биз къауум специалист бла ушакъла бардыргъанбыз.

Халкъны тарыхын билирге керекди

Къабарты-Малкъарда бек белгили школ директорладан бири Гюлюйланы Ханафийди, ол Тырныауузда да, Москвада да мектеплеге башчылыкъ этген адамды. Аны оюмуна кёре, хар сабий школ жылларында миллетини инсаны, жамауатыны адамы болгъанын сезерге керекди. «Бизни жашауубузда кёп сейирлик шарт барды. Сёз ючюн, Тетууланы Хадис «Къайсыннга жюз атлам» деген проектни кеси къурагъанды. Аны эт деп анга буйрукъ берилмегенди. Ол миллетини ёхтемлиги - Къулийланы Къайсынны жерине битеу да дуниядан поэзияны сюйген адамла келип, табынырча амалла къурайды. Тёгерегине малкъар халкъны тамблагъы кюнюне жарсыгъан адамланы жыйгъанды.

Адамла бла сёлеше билиу, байламлыкъ, шуёхлукъ жюрютюу - уллу эм магъаналы усталыкъды. Анга школ юйретирге керекди. Жаланда предметледен билим берген бла чекленип къалыргъа жарамайды. Адам туугъан жерин, элин, къыралын нек сюеди? Сылтауладан бири – туугъан жеринде аны ангылагъан адамла  жашагъанларыды.

Жаннетли болсун, Хаджиланы Даниял битеу къыралыбызда суратчыланы чыгъармаларын сатып, коллекция жыйгъан эди. Бюгюнлюкде ол барыбызны да къууандырады. Аны тёгерегинде ангылагъан адамла болгъандыла. Хар инсан да ма аллай къауумланы бирине къошулса игиди. Мени  акъылыма кёре, Тетууланы Хадисни, Хаджиланы Даниялны проектлери школланы окъутуу-юйретиу программаларына кирирге керекдиле. Сабийле Къайсыннга аталгъан 350 – метрлик хунаны кёрселе, назмуларын окъусала, Даниялны коллекциясындан суратла бла шагъырейленселе, андан бек уллу магъана чыгъарыкъды», - дейди ол.

Гюлюйланы Ханафийни айтханы, сёзсюз, тюздю. Школ жашау бла байламлы болургъа борчлуду. Хар сабий миллетини тарыхын, ана тилин билип, ала бла ёхтемленирге керекди. Алай устазла сохталарында башха миллетлени культураларына сейирлерин  да ёсдюрюрге борчлудула.

Миллет эм интернационал сезимлени кючлендириу

Битеу миллет республикаланы билим бериу системаларында жарсыула бир бирлерине ушайдыла. Чеченни Аллерой элинде школну директору Хамзат Хамидов бла мен бир талай жыл мындан алгъа ушакъ бардыргъан эдим. Аны оюмуна кёре, школ сабийлени жаланда кеслерини миллетлерин сюерге юйретиу бла чекленмей, башха халкълагъа да хурмет этерге юйретирге керекди. «Жарсыугъа, урушну жылларында эм андан сора да Чеченден башха миллетлени адамлары кёчюп кетгендиле. Аны  хатасындан  бизни сабийлерибиз асламысында ана тиллеринде сёлешедиле, орус тилни, алгъынча, уста билмейдиле. Арт жыллада Россейни уллу шахарларында, тыш къыраллада окъугъан жаш адамларыбызны саны иги да азайып барады. Мен  болумну тюрлендирир ючюн, башчылыкъ этген школума башха миллетли юч устазны ишге  алгъанма. Сабийле ала  бла жаланда орус тилде сёлешаладыла. Бюгюнлюкде школну борчу не шахарда да, къайсы къыралда да башын кечиндираллыкъ, адамла бла жарашып жашаяллыкъ жаш тёлюню ёсдюрюудю. Ангылайма, ана тилибизни къадары кесибизни къолубуздады. Аны  айнытыргъа борчлубуз. Алай орус, ингилиз, аны къой да, къытай тилле да керекдиле бизге. Жашау кёргюзтеди - шёндю хар  инсаннга да бийик тил культура керекди. Иш къайда тапсанг да, анда  жашаргъа тюшюп къалады бюгюнлюкде. Аны себепли кёп тиллени билиу марда боллукъду жууукъ заманда», - деп белгилегенди Хамидов.

Жарсыугъа, таулулада болум чеченлиледеча тюйюлдю. Бизде тау элледе окъуна кеслерини тиллерин билмегенле кёпдюле. Ол а халкъда миллет сезим бек къарыусуз болгъанына шагъатлыкъ этеди.

Жан аурута билиу

Тырныаууз шахарда «Энчилиги болгъан сабий» ара ачылгъанлы он жыл болады. Анга башчылыкъ Моллаланы Зарета этеди. Ол «Заман» газетге интервьюсунда былай айтханды: «Биз сабий садлагъа жюрюмеген инвалид балачыкъла бла ишлейбиз. Ала специалистлерибиз болушхандан сора орта школлада окъуяладыла, саулукълула бла бирге. Сабий сакъатды деп аны юйден чыгъармай турургъа жарамайды, айнытыргъа керекди. Не сейир, сынауубуз кёргюзтгенди - школлада саулукълула аллайлагъа къолларындан келгенича болушадыла. Адамлыкъ олду - къарыусузгъа эс тапдырыу.

Школ сабийлени юйретирге керекди. Бир жанына тюртюлген, сансыз адамыбыз жокъду, хар инсан да чексиз багъалыды. Таулулада жарлы жашагъанлагъа, сакъатлагъа болушуу не заманда да ахшы тёре болгъанды. Ол огъурлу адетибизни бюгюнлюкде да жюрютюрге  керекди».

Алай Нальчик шахарда сакъат сабийлени ата-аналары уа арбазларында окъуна аланы саусуз балаларын сындыргъанларыны, жилятханларыны юслеринден айтхандыла. Маршруткалада инвалид сабий жиляса, аны анасына: «Муну бла маршруткада нек жюрюйсюз?», - деп тохтайдыла. Сакъат сабийлени аналары таксиледе жюрюрге ахча къайдан табарыкъдыла?..

Усталыкъны сайлау

Биз ушакъ бардыргъан специалистле дагъыда школну бир борчун чертгендиле - сабийлеге усталыкъ сайларгъа болушууну. Бусагъатда гуманитарийле иш табалмайдыла, технический усталыкълары болгъанла уа жетишмейдиле. Сёз ючюн, бусагъатда  Россейде программистле жетишмейдиле. Битеу айныгъан къыралла технологияланы хайырындан байыкъланадыла. Россей алыкъа ол къыралланы санына киралмайды, алай технологиялагъа аслам эс буруп башлагъанды. 

Хар зат - аш-суу, кийим, жашау журтла да - кюнден-кюннге багъалы болуп барадыла, аны себепли мектепни бошагъанла, ата-анала да, вузну сайлай туруп, аны бошагъандан сора къайда ишлерге боллукъду деген соруугъа жууап табаргъа излейдиле. Алай бла бир-бир школла вузла бла байламлыкъ жюрютюп башлагъандыла.