Игиге келтирмеген оюмсуз даулаш

Бу хапарны автору бизге терк-терк жаза туруучу огъары малкъарлы Темуккуланы Адилди. Аны чыгъармаларыны ёзеклери керти жашаудан алыннганлары ючюн жазгъан затлары бютюн сейирдиле, окъуучуну да эсинде къалгъанлары баямды.

Мени хапарым жомакъгъа ушайды, алай кеппе-кертиди. Мен жаш заманымда къоншу къартладан эшитген жырны бир кесеклери алгъаракъда, билмей тургъанлай, эсиме тюшюп, манга тынчлыкъ бермей, эсимде туруп турдула: «Мудах жырлагъа тюшгенсе, харип, ач бёрю бла танышып, не тапдынг, жигит, уста къолунгу желбаш къызчыкъгъа алышып», - ма былай башлана эди ол жыр. Сабий, белгилисича, кёргенин-эшитгенин унутмайды. Аны себепли болур бу жыр да, хапар да мени эсимден кетмегенлери.

Эртте заманлада малны жайгъандан, аны бакъгъандан да, кютюп айланнгандан да, аны жанлыдан сакълагъан къыйын болгъанды. Нек дегенде, бёрю асыры кёпден, аладан не кюн, не кече, не къыш, не жаз тынчлыкъ болмагъанды. Къойчу аш ашаргъа олтургъанда окъуна, бёрю, къойлагъа чабып, экисин-ючюсюн кесип къоя эди. Аны себепли бёрюлени къуру ушкокла бла угъай, къапханла бла да къырып тургъандыла. Къапханланы ол заманда гюрбежиде темирчиле кеслери бек аламат ишлегендиле. Уллула, ауурла, алагъа не уллу бёрю тюшсе да, ычхыналмагьанды...

Бир жыл жаз башында къойчула бир уллу, тууар тана тенгли бёрюню кёре турдула. Аны чабыууллугъу уа къойлагъа артыкъда «къанлы» болуучу эди. Аны ким ёлтюраллыкъ болур деп, элде жашла эришип окъуна тургьандыла. Хайт деген, элде бек жигитлеге саналгъан эки жаш – Ахмат бла Сагъыт – бир кюн къойчу къошда кеслери къалдыла. Ыстауатны огъары жанында бир дуппурчукъ бар эди да, экиси да къапханны элтип алайда салдыла, къазыкъланы жерге уруп, аны алагъа да къысдыла. Айыу тюшсе да ычхынмаз деп, ыстауатха къайтып, жашла аны эки жанында шошайдыла.

Кечени бир заманында, бёрюню ачы улугъанын, сынсыгъанын эшитип, экиси да бир кибик ёрге турдула. Эслерине къапхан тюшюп, жашла дуппурчукъгъа чапдыла. Ата келген тангны мутхуз жарыгъында къапханнга тюшген бёрюню эслеп, къууандыла. Жууугъуракъ жанлап къарасала – ол бир уллу, огъурсуз. Адамланы кёрюп, кесин ары-бери атды, алай арт аягъын къапхан асыры къаты къысхандан, сынсып, сирелди. Кёзлери уа, кёзлери! Дунияны малын бир кюннге къырып бошар эди, адамланы да ала бла бирге. Бек алгъа уа – бу аллында сюелип, къачмай, къоркъмай тургъан экисин...

Сагъыт ушкогун алып келгенде, Ахмат терен сагьышха кетип, бёрюню да, аны да унутуп тургъанча кёрюндю. Ахмат, акъырын башын кётюрюп, Сагъытге тюрслеп къарады, сора, ушкокну аны къолундан алып, сабыр сёлешди:

- Сагъыт, биз экибиз да Айжаякъны сюебиз. Аны эл да биледи. Ол а, чорт кесип, къайсыбызны сайлагъанын айталмайды. Экибиз кёп сёлешгенбиз аны юсюнден. Мени да, сени да Айжаякъгъа сюймеклигибиз уллуду. Мен да кеталмайма чыгъып ортагъыздан, сен да кеталмайса бизни насыбыбызны азат этип.

Бу бёрюню бизге Аллах жибергенди. Мени акъылыма бир зат келгенди: кел, биз, чынтты кишилеча, оноу этейик. Айжаякъ къайсыбыз батыр, жигит, ётгюр, кючлю эсе да, аны болсун. Да ким ёнчелер жигитлигибизни, ётгюрлюгюбюзню да десенг, жууабым былай боллукъду: «Ма бу къапханнга тюшюп тургъан ач, огъурсуз жаныуар...»

Ол сёзле бла Ахмат былайда ёсген чертлеуюкден бир узун чыбыкъны кесип алды да: «Энди, - деди, - биз кезиу-кезиу чыбыкъ бла бёрюню бурунуна тийип къозутайыкъ. Ол чыбыкъны къабар, сындырыр, чыбыкъ къысхадан-къысха бола барыр. Бу ишден къайсыбыз къоркъуп тохтасакъ да, ол Айжаякъдан кеси ыразылыгъы бла кенг турур. Бирси уа къызны къатыннга алыр, той-оюн къурап, насып табар». Сагъыт, анга ыразы болуп, башын булгъады.

Бек алгьа Сагъытге «танышыргъа» тюшдю жаныуар бла. Ол, Ахматны къолундан чыбыкъны алып, бёрюге жууукълашды. Бёрю, аякъларыны юсюне туруп, къан чапхан кёзлерин жашха аралтып, алгъа секирирге кюрешип, чыбыкъны жютю тишлери бла къабып, бир къарыш чакълысын юздю. Чыбыкъны Ахмат алып, бёрюню аллына атлады. Бу жол анга Сагъытден эсе бир къарыш жууукъ барыргьа тюшдю. Биягъы бёрю Ахматны чыбыгъындан бир къарышны къабып юздю. Чыбыкъ иги да къысха болду.

Алай бла, чертлеуюк чыбыкъ къысхадан-къысха бола, Айжаякъны къадары уа туурадан-туура бола башлады. Эки жашны да чыбыкъны къолгъа алгъан кезиулеринде кёз алларына Айжаякъны ариу сыфаты келип тохтай эди. Ол, кюлюмсюреген да этип: «Ол махтаннган жигитлигинг, батырлыгъынг тауусулупму къалды, таркъайыпмы тохтады?» - дегенча кёрюне эди. Ма аны  ючюн экиси да, къоркъадан-къоркъа баргьанларын бир бирине билдирмей, чыбыкъны бир къолдан бир кьолгъа ётдюре эдиле.

Энди чыбыкъ бла бёрюню бурунуна жетер ючюн, анга жууукъ барыргьа керек эди. Бёрю уа асыры ачыуланнгандан, къутургъаннга ушайды. Ол кесин терк окъуна алгъа атып кьоймай, адамны жууукъ келирин сакълап, мыллыгын анга алай атады. Энди чыбыкъ асыры къысхадан, бёрюню ауузуна чыбыкъны тутхан къол да тюшерге боллугъуну къоркьууу баямдан-баям бола барады.

Сагъыт айтды: «Ахмат, къой, барма, къояйыкъ бу тели ишни. Бир айыпха, бир палахха къалыргьа боллукъбуз». Алай Ахмат, къысха чыбыкъны къолуна таукел алып, бёрюню аллына жууукълашды. Ол а, тебер акъылы да болмагъанча, арт аякъларына чёгюп, жууукъдан-жууукъ келе тургъан адамгъа сейир-тамаша этгенча къарайды. Къапханда аягъыны ачыгъанына тёзалмай сынсый, ол бютюнда артха сыгъыннганча, андан къоркъгъанча окъуна кёрюндю.

Алай бир кесекден, кёзню жумуп ачхынчы, бёрю, къарыуундан келгенича, алгьа секирип, анга чыбыкъны узатхан къолну сермеди. Сагъыт, эрлай ушкокну алып, ол жерленип эди, бёрюню урду. Бёрю, ачы сынсып, жанына ауду, Ахматны къолу уа аны ауузунда...

Сагъыт Ахматны ёрге, аягъы юсюне сюерге кюрешди. Бууунундан келген къан а бёркюп-бёркюп тёгюледи. Сагъыт бууунну тартма бауу бла къаты байлады, кеси уа, атха минип, къоншу къошха чапды. Къойчула келип, жашны ат боюнуна алып, элге келтирдиле. Жаралагъа багъыучу къарт къатын жарасын жуууп байлады, бакъды. Бир ай чакълы бирден Ахмат юйден чыгъа башлады. Алай адамла аны халын жарсып сорсала да, ала кюлюмсюрегенча, масхаралагьанча кёрюне эдиле анга.

Энди Айжаякъ ёчге кёре аныкъыды. Алай унармы элни бек ариу къызы чолакъ адамгъа барыргьа? Бу соруу Ахматны арт заманда жюрегин тынгысыз этип тургъанды. Кеси базынмай, келечи жиберип айтдыргъанды къызгъа ишни болумун да, кесини акъылын да. Айжаякъ, аны эшитгенде, унамады, сайлауу башха болгъанын билдирди. Экинчи айда уа Сагъыт бла къызны тойлары болду. Ма алай бла оюмсуз оюн, эссиз даулаш, эссиз ёч Ахматны къадарын ойдула, жашауун буздула...