Сейирлик адамла – жарсыулу къадарла

Ахыры. Аллы 1 августда чыкъгъанды.

Мурача улу тюрмеден къайтып, бираз тургъанлай, жангыдан комиссия келеди, энтта да юйюн торгга салып, къысха заманны ичинде бу тийреден кёчюгюз деп буйрукъ этеди. Оноуну тюз кёрмесенг да, этер амалынг жокъ. Бердыбийни жашы Мухаммат юйюрюн, юйдегисин да аллына тизип, ёмюрледен бери ата-бабалары жашагъан журтларына дагъыда бир къарап, ахтына-ахтына тар бла энишге жол салады. Не кёп термилсе да, Мухамматны аягъы ол жанына андан сора басмайды. Юйюр кёп айлана, жюрюй, ахырында Кисловодскеге келип тохтайды.

Мухаммат Бердыбийни жангыз жашы эди. Жууукълары аны бек сыйлы кёргендиле. Мухаммат ёлмесин деп аны аты бла къаргъанып болгъандыла. Ол аллай къыйынлыкъгъа тюшгенде да унутмагъандыла. Аны атасыны эгечлери Кябасарай бла Гошахурай кёп айланып, кёп къыйналып, Кисловодскеде Мухамматха юй алып бередиле. Кябасарай Къарачайда Къожакълада эрде эди. Ол жанында жашы Хыйсаны да болушлугъу бла Мухамматны сабийлерине документле къурашдырадыла. Гошахурай – Чыпчыкъланы Шымауну къатыны да, кёп къыйналгъанды къарындашындан туугъаннга онг этеме деп. Мухаммат эки юй бийчесин, сабийлерин да алып, Кисловодск шахарда ата эгечлери алгъан юйде тохташады. Ол заманны юсюнден аны къызы Жансурат былай эсгереди:

- Атабыз къурулушчу болуп ишге тохтагъан эди. Анабыз а анда кийизле, жамычыла чыгъаргъан фабрика бар эди да, ары ишге киреди. Бизге къарагъан а къыргъызлы анабыз Ноха эди (Бибажаннга сабийле алай айтхандыла). Тапхан анабыз башха болгъан эсе да, гитчелигибизден башлап, бизни ол ёсдюргенди. Анабызгъа жетдирмей эди бизни оноуубузну. Ала уа, харипле, танг жарыгъы бла ишге кетер эдиле, юйге уа кеч къайтып тургъандыла. Атабыз ишлеген юйлени бюгюн да танырыкъма. Мен эс этип башлагъандан ала къуру да жан къайгъылы эдиле. Жюреклеринден къоркъуулары кетип не кече, не кюн ётдюрмедиле. Ала кеслери ючюн да аллай бир къоркъа болмаз эдиле, алай биз тутулсакъ, сабийлеге не кюнле келирле деп жарсый эдиле. Ма аллай къыйын заманлада окъуна Ноха бизни къатыбыздан бир такъыйкъагъа окъуна кетмегенди. Бирде уа анабыздан эсе да бизни ол бек сюеди дер эдинг. Анабыз бла уа араларында аллай ариу хал бар эди - тюзда эгечле кибик. Олтурсала окъуна бир-бирни къучакъламай турмаз эдиле. Араларында даулаш чыгъып неда атабыз анга бир затны юсюнден эки кере къайтарып айтханын эшитмегенме. Ол къуру атабызны юй бийчеси тюйюл эди, ол бизни тыянчагъыбыз эди – къыйын кюнюбюзде таяннганыбыз.

Бир жол Ноха бизни бла оноулашады. Жаш да, къыз да жетгенсиз дегенни айтады ол. Сиз бир башха миллетге ажашхынчы, жамауатыбызгъа, журтубузгъа жууугъуракъ жерге барайыкъ. Энди власть къууарча бизде адам къалмагъанды, дейди. Мен кесим ол заманда Шакъманлада эрде эдим. Баш ием урушда, къоюнумда къагъанакъ сабий барды. Жыйылышып Нальчикге келебиз. Долинскеде бизге жууукъ жетген адамны юйюнде бир кече къалабыз. Ол 1944 жылны жетинчи марты эди. Эрттенлигинде уа, сени жауунг да сынамасын аны, халкъ бла бирге бизни да Азиягъа кёчюредиле.

Мурачалары сюргюнде Къыргъызстаннга тюшген эдиле. Фрунзе областьны Ивановка районуну экинчи тонгуз совхозу болгъан элге. Ол элде жашагъанланы асламысы оруслула бла немислиле эдиле. Мухамматны къыргъызлы юй бийчеси анда да сабийледен айырылмайды. Сабийледен десек да, къатын аллыкь, эрге барлыкъла болгъан эдиле ала. Хапарда айтылгъан эди Мухамматны тамата жашы Ибрагим аскерде эди деп. Урушдан къайтхандан сора, айлана-жюрюй, ол Узбекистаннга тюшеди. Аны Жансурат табады. Гитче жашлары Пашаны да ол табады. Барысы да бир жерге жыйышадыла.

Аблиханланы Мусаны къызы Бибажан, Мурачаланы къыргъызлы келинлери, Азиягъа баргъанлыкъгъа, не къыргъызда, не къазахда кесине жууукь излемегенди. Мени Аллах берген ахлуларым сизсиз ёлгюнчю деп, юйюрюнден айырылмагъанды.

Ол 1964 жылда сабийлерини къолунда ауушады. Анга ол заманда сексен жылдан иги да атлап эди.