12 апрель – Авиацияны бла космонавтиканы халкъла аралы кюню

Аламгъа эмда кёп илму жангычылыкълагъа жолну ачхан таулу академик

Аламны тинтиу Жерде жашагъанлагъа кёп тюрлю онгла береди. Ол санда саулукъ сакълауда, къоркъуусузлукъну жалчытыуда, промышленностьда, башха сфералада да.  Сёз ючюн, аламны жашырынлыкъларын ачыкълау Жерни астероидледен сакълауну амалларын ачыкъларгъа болушханды. 

Дагъыда кёп оборудование, технологияла, материалла да космос программалагъа деп чыгъарылгъандыла. Алай бюгюнлюкде ала адамланы харкюнлюк жашауларына сингдирилгендиле. Сёзге, бузлатылгъан тахта-кёгетледен бюгюнлюкде хар юй бийче да  татлы ашарыкъла биширеди, алай бу технология уа бек алгъа аламны тинтгенлеге деп чыгъарылгъан эди.

 Неда 1960 жылда  алимле темир отражатель бла тышланнган энчи пластик жарашдыргъандыла. Шёндю ол жууургъан орунуна хайырланады эмда   адамны кесини жылыууну 80 процентин  сакъларгъа болушлады. Бюгюнлюкде аны бла къыйын болумгъа тюшгенлени къутхаргъанда хайырланадыла.

Халкъла аралы космос станциялада кёп тюрлю медицина жангылычла   чыгъарылгъандыла. Рак ауруугъа къажау клеткаланы керекли жерге жетдириу жаны бла технологияла, МРТ аппаратны ичинде къыйын операция этген робот манипулятор да аллай станциялада къуралгъандыла. Алимле космонавтланы микрогравитация болумда ауурлукъларын сакълар мурат бла Prolia препаратны чыгъаргъандыла, энди уа ол  остеопороз ауруудан бакъгъанда хайырланылады.

Аламгъа эмда бу илму жангычылыкълагъа жолну ачханладан бири – Энейланы Магомедни жашы Тимурду десек, бизни бла даулашырыкъла болмазла. Ол Россейни Илмула академиясыны член-корреспонденти,  физика-математика илмуланы доктору, академик, космонавтиканы мурдорун къураугъа уллу къыйын салгъан алим   кёп къырал премияланы, майдалланы, орденлени иесиди, аны аламны тинтиуге салгъан къыйынына хурмет этилип, 5711 номерли планетагъа  «Энеев» деп окъуна аталгъанды. 

Уллу алимни илмугъа жолу 1943 жылда МГУ-гъа киргенинде башланнганды. Биринчи илму иши СССР-ни Министрлерини Советини жабыкъ халда басмаланнган журналында чыкъгъанды. Ол кезиуде Тимур Магомедович 3-чю курсну студенти эди.  Вузну механика-математика факультетин бошагъандан сора аспирантурагъа киреди. 1951 жылда  СССР-ни Илмула академиясыны В.Стеклов атлы   математика институтунда Мстислав Келдыш башчылыкъ этген бёлюмде ишлеп башлайды. Бюгюнлюкде бу илму институт  Келдышни атын жюрютеди.

Белгили алим Мстислав Всеволодович жаш алимни илмугъа фахмусун кёрюп, анга не жаны бла да болушханды, аны фахмусун космонавтикагъа бурургъа, жангы илмугъа къошаргъа кюрешгенди. Алай бла Эней улу кёп къатлы ракеталаны учурууну амалларын излеу бла кюрешип башлайды. 

Кандидат диссертациясын Эней улу 1951 жылда  жашырынлыкъда къоруулагъанды. Аны да ангыларчады, ол эки уллу къырал Американы Бирлешген штатлары  бла СССР аламны тинтиуде эришген заман эди.  Аны юсюнден кесини эсгериулеринде белгили алим Георгий Эфимов былай жазгъанды: «Ол кюн бюгюнча эсимдеди. Тимур Магомедович университетни  эски мекямыны ючюнчю этажындан бети жарып тюшюп келе эди. Аны диссертациясы   ракеталаны траекторияларына аталгъанды. Ол илму иш кёп заман озгъандан сора да «Буря» эмда «Буран» ракеталаны къураргъа себеплик этгенди. Аны битеу ишлери да ма аллай магъаналы болгъандыла».

Сёзсюз, Эней улу алгъын илмуда белгили болмагъан кёп затны ачыкълагъанды. Космосха биринчи адамны да ол бардыргъан тергеулеге таянып жибергендиле. Планеталаны араларында космос аппаратланы учурууну онгларын да ол тинтгенди. Кюнню тёгерегиндеги планеталаны къуралыулары бла байламлы бир ненча жангы шарт ачыкълагъанды.

Бюгюнлюкде уа ол бардыргъан тинтиуле хар бири энчи илмугъа айланнгандыла. Жерни битеу жалгъан спутниклери кёкге учурулгъанда, Энейланы Магометни жашы Тимур Сергей Королёвну жанында сюелгенди. Бу эки уллу алим кёп жылланы шуёхлукъ жюрютгенлерин айтырчады. Ракетаны тохтаусуз учурууну формуласын да  Эней улу тапханды. Кюн системаны планеталарын къуралыуларын сюзгенди, микромолекуланы биологиясын да тинтгенди.

Алыкъа жаш адам – 33 жыллыкъ алим - алмуда   жетишимлери ючюн Ленинчи саугъагъа, 44 жылында уа СССР-ни Илмула академиясыны член-корреспондентине тийишли кёрюлгенди.  Аспирант болгъан кезиуюнде Эней улу юч кандидат ишни хазырлагъанды. Сергей Королёв аны илму ишлерини юсюнден: «Биринчиси доктор даражагъа тийишлиди, экинчиси, ючюнчюсю да алай»,-деген эди.

Аны илму жангычылыкъларыны арасында космос ракеталаны Аламдан Жерге къайтаргъанда баллистика амалны хайырланыуну юсюнден предложениясы артыкъда магъаналыды. Ол а космонавтланы къоркъуусузлукъларын жалчытыргъа себеплик этгенди.  Эней улу ракетаны жерге къайтаргъанда жарашдыргъан методика аппаратны эмда космонавтланы  белгиленнген  районда  чёкдюрюрге онг бергенди.

 Академик Энейланы Тимур уллу алим болгъанын  аны коллегалары дайым да чертгенлей турадыла. Адамлыгъына да бийик  багъа бередиле.  Сёз ючюн, алим Георгий Эфимов аны юсюнден былай жаза эди эсгериулеринде: «Тимур Магомедович бизни институтда ишлеген алимледен энчиди. Хар жаны бла да. Мында къылыкълары, ышанлары башха-башха болгъанла тюбейдиле. Аны уа барысы да бирча сюедиле».   

Академик неден да алгъа илмуну салгъанды, къуллукъла, саугъала излемегенди. Тинтиуледен бёлюнмез ючюн  ол Прикладной математиканы институтуна башчылыкъ этерге унамай къойгъанды. Аны жаш алимлени окъутургъа да жетмегенди заманы, болсада ол илмуланы кёп кандидатларына бла  докторларына  илмугъа кенг жолла  ачханды.    

- Тимур Магомедович генийди,-деп жаза эди кесини эсгериулеринде белгили лётчик-космонавт  СССР-ни Жигити Георгий Гречко. -  Ол кесини закийлиги бла башхаладан айырмалыды. Сёз ючюн, бизге, космонавтлагъа, бир бек магъаналы борчну терк окъуна тамамларгъа керекди. Аны толтуруугъа барысы да къошуладыла. Алай ала ызланнган жол бла барадыла. Тимур Магомедович а сунмай тургъанлай жангы амал тапмай къоймайды. Кишини  эсинде болмагъан математиканы хайырланыр, бек магъаналы ишни биринчи болуп тынгылы тамамлар.

Энейланы Тимур Ленинни саугъасыны иесиди, Ленинни, Урунууну Къызыл Байракъны, Октябрь Революцияны, «Знак Почёта» орденлени иесиди. Ракеталаны бла космос аппаратланы учууларын жалчытыу жаны бла теориягъа аталгъан илму ишлери ючюн 1992 жылда РАН-ны Ф.Цандерни атын жюрютген алтын майдалы бла белгиленнгенди. 2006 жылда   теория эм прикладной космонавтиканы мурдорун салгъан илму тинтиулери ючюн ол Демидовну саугъасына тийишли кёрюлгенди. 2011 жылда механика жаны бла тинтиулери ючюн анга М.Келдыш атлы алтын майдал берилгенди.   Аны жарыкъ сыфаты миллетде ёмюрлеге сакъланырыкъды.