Къабарты-Малкъарны биринчи профессионал алими-археологу, тарых илмуланы кандидаты, КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Мызыланы Муссаны жашы Исмайылгъа быйыл декабрьде 78 жыл толлукъ эди. Ол Кавказны тарыхын тинтиу бла кюрешип, аны уста билгенден сора да, Востоковедлени битеусоюз ассоциациясыны керти члени болгъанды, СССР-ни Илмула академиясыны география обществосуна киргенди.
Исмайыл бизге бек бай хазна къойгъанды. Аны илму статьяларыны, рецензияларыны, докладларыны, монографияларыны саны жюзден атлапды. Китапларыны атларын айтсакъ окъуна,не багъасы барды: «Средневековые башни склепы Балкарии и Карачая» (Нальчик, 1970 ж.), «Археологические раскопки 1972 года в Кабардино-Балкарии» (Нальчик, 1973 ж.), «Туристическими тропами в глубь веков» (Нальчик, 1976 ж.), «Балкарцы и карачаевцы в памятниках истории» (Нальчик, 1981 ж.), «Шаги в истокам этнической истории Центрального Кавказа» (Нальчик,1986 ж.), «Очерки истории Балкарии и Карачая ХШ-ХУШ веков» (Нальчик, 1991 ж.), «Народы Кабарды и Балкарии в ХШ-ХУШ вв» (Нальчик,1995 ж.), «История Балкарии и Карачая с древнейших времен до походов Тимура» (Нальчик, 1996 ж.) эм башхала.
Алай алимни бизге къойгъан бек уллу хазнасы уа,мен акъыл этгенден, халкъыбыз дуния жаратылгъанлы бери болуп келгенине, къыямагъа дери да аны жолу тауусулмазлыгъына ийнаныуубузну жюрегибизде кючлегениди.
Окъуучуларыбызны Мызыланы Исмайылны тау ауузланы юслеринден илму-тинтиу ишлери бла шагъырей этерге сюебиз. Бу жол аны Малкъар ауузну юсюнден статьясын басмалайбыз (къысхартып).
…Огъары Малкъарда биринчи кере халкъ къачан жашап башлагъаныны юсюнден кёп таурух жюрюйдю. Аладан биринде айтылгъанына кёре, бурун заманлада былайы чыпчыкъ ётмезча къалын агъач эди. Анда бир-эки талачыкъ болгъанды. Малкъар деген уучу киши, айлана келип, былайгъа чыкъгъанды эмда талачыкъда бир гитче элчикни кёргенди. Анда жашагъанла кеслерине таулула деп атагъандыла.
Малкъар бу жерни бек жаратханды эм адамлары бла бирге кёчюп келгенди эмда экинчи талачыкъда орналгъанды. Ол кезиуде Мисака деген биреу Малкъарлада къалады. Юйюрню тогъуз жашы бла бир къызы болгъанды. Къарындашла къонакъгъа жарыкъ боладыла, аны ариу кёредиле. Мисаканы уа аланы жангыз эгечлерине кёзю къарайды. Ала бир бирлерин сюедиле. Болсада къарындашла къыз Мисакагъа барырын унамайдыла. Жашны бла къызны сюймекликлери уа аланы аман ишге тюртеди.
Биченнге чыгъар заман жетеди. Жашланы эгечлери арпадан аламат ичги хазырлайды. Чалгъыгъа чыкъгъан кюн уллу байрам болады. Ол кюн къыз къарындашларына этген ичгисинден ичиреди. Жашла терк эсирип, жукълап къаладыла. Ол кезиуде Мисака аланы ёлтюреди. Малкъарланы ырысхылары да анга къалады. Ол кесини адамларын да бери чакъырады да, нёгерлери бла бирге элге оноу этип, аны адамларына артыкълыкъ этип жашайды.
Бир ауукъдан бери маджар ханладан бирини жашы Басият келеди. Аны къолунда атылгъан саууту – ушкогу – да болгъанды. Малкъарлары да анга бойсуннгандыла. Абайлары, Айдаболлары, Жанхотлары, Шаханлары деген бий тукъумла да Басиятдан жайылгъандыла. Мисаканы туудукъларындан а Мисакалары деген бий тукъум чыкъгъанды. Малкъар жамауат неда Малкъар эл алай бла къуралгъанды.
Башха таурухлагъача, мынга да толусунлай ийнанырча тюйюлдю. Болгъан затны кертисин ачыкълагъан, заманны билдирген таурухла жокъдула. Аланы хар бири да «эртте заманда» деп башланнганлары кимге да белгилиди. Халкъ кесини жашауунда неда къоншулада болгъан затланы башында сакълайды. Анга жангы жигитле къошады, бир-бир жерлерин къоратады. Ол таурухла тёлюден тёлюге ётедиле. Ала да бир затла кийиредиле, алай бла таурух тюрленип турады.
Алай аланы тарых магъананы тутхан шартлары да бардыла. Анда керти да жашауда болгъанны да кёрюрге тюшеди. Бу башында айтылгъан таурухда Малкъар келгинчи окъуна ол элде жашагъанла кеслерине таулула деп атагъанларын санаргъа боллукъду аллай шартха. Жангыдан къуралгъан жамауат кесине Малкъар деп атагъанды. Таурухну баш магъанасы олду.
Артдан-артха аны жангыртып, тюрлендирип тургъандыла. Ол жаны бла алгъын къумукъ тюзледе жашагъан Мисаканы бла Басиятны келиулерин санаргъа боллукъду. Бу бий тукъумла бизге бир ненча къала къойгъандыла. Аланы бла кешенелени асламысын бусагъатда да кёрюрге боллукъду. Аланы бир бирлери бла тау жолчукъла байлайдыла. Ала бир заманлада жашауну жолларына саналгъандыла. Адамлагъа бир бирлери бла байламлыкъ жюрютюрге, ёлюмден да сакъларгъа болушхандыла.
Малкъарда къалаланы асламысы эки жол къошулгъан жерледе ишленнгендиле. Кюнлюм элни огъары жанында сюелген Абайланы къаланы алайыкъ. Андан узакъ бармай дагъыда бири барды. Ол да Абайланы къалагъа саналады, бек эртте ишленнгенди. Абайланыкъыладыла деп кешенеле да бардыла.
Абайланы къаладан 300 метр бийикликде уа Малкъар къала орналыпды. Ол суу шорханы къатында, адам чыгъалмазча бийик къая ыранда ишленнгенди. Шкантыда да бир уллу ташны башында бийиклиги 10 метрге жетген къала барды. Ол Амырханланыкъына саналады.
Огъары Малкъарда дагъыда кёп тарых эсгертмеле бардыла. Сёз ючюн, Мухолда электростанцияны къатында сюелген кешенени алайыкъ. Неда Къоспартыда къая тюбюндеги сегиз къабыргъалы кешенеге къарайыкъ. Аланы тёгерегинде ХУ1-ХУШ ёмюрледе салыннган обала бардыла.
Элни башында, Черек сууну онг жанында, Курнаят къаяда орта ёмюрледен къалгъан къала сюеледи. Ол эски элни къатында, гитче къая ыранчыкъда ишленнгенди. Былайдан бир кесекчик баргъанлай, тёгерегинде ХУ1-ХУП ёмюрледен къалгъан обалары бла кешене барды. 1968 жылда Къабарты-Малкъарны илму-излем институтуну археология экспедициясы алайда бек эрттегили эм сейирлик затла тапхан эди, ол санда чириген быстыр хурттакъла, тюрлю-тюрлю минчакъла, сюекден, доммакъдан ишленнген затла, темир бичакъла да.
Артыкъда ХШ-ХIV ёмюрледе обалада ёлген адамны асырау тёреле алимлени бек сейирсиндиргендиле. Бир-бир къабырлада 3-4-5 адам болгъаны ачыкъланнганды. Ёлгенни жерге сала туруп, ол къабырда алгъын асыралгъан адамны сюеклерин бир жанына жыйып, башхасын алай басдырып болгъандыла.
Малкъарда колхозну терек бахчасыны тийресинде эски къабырла бардыла. Ала да энчи магъаналы эсгертмелеге саналадыла. Ала жер тюбюнде ишленнген кешенеледен, таш гуллаладан къуралгъандыла. Уллулукъларына бла магъаналылыкъларына кёре ол къабырлагъа «Ёлгенлени шахарчыгъы» деп аталгъанды.
Таш гуллала тёрт неда андан да кёп гыйыладан ишленнгендиле. Аланы башлары да аллай гыйы бла жабылыпдыла. Къабарты-Малкъарны тау районларында аллай къабырла бек эрттеден къалгъандыла.
Кешенеле таш гуллаладан эсе кёп къыйын салынып ишленнгендиле. Аланы къабыргъалары ташдандыла, юслери да уллу гыйыла бла жабылыпдыла. Аллай кешенеледе бир къауум адамны басдырып болгъандыла.
«Ёлгенлени шахарчыгъы» XIV-XVI ёмюрледен къалгъанды. Бусагъатлада кешенелени барысы да тоналгъандыла. Аланы тюрлю-тюрлю жолоучула, хазнала излегенле да тонагъандыла. 1909-1910 жыллада малкъар мумияланы
суратларын салып, почта открыткала чыгъарып тургъандыла. Ол заманда жолоучула, этлери сюеклерине къатхан ёлюклени къабырдан чыгъарып, суратха алгъандыла. 
Ала уа эски затланы сюйгенлеге уллу саугъагъа саналгъандыла. Алай бла илмугъа аслам хайыр келтирлик эсгертмеле тас болуп кетгендиле. Малкъар кешенеледен мумияланы чыгъарып, Лондонну музейлерине окъуна элтгендиле деп эшитгенме.
Огъары Малкъаргъа келген жолоучу мында шёндюгю жангылыкъла бла бирге эрттеден къалгъан кёп сейирлик зат кёрлюкдю. Малкъар тарыны эм аны халкъыны – Басианланы – юсюнден биринчи жазма гюржю тилде этилгенди. Юг Осетияны Ксанты тарыны Цховати элини Спасский килисасында табылгъан алтын жорда малкъарлыланы юслеринден айтылады. Ол жазыу XIV-XV ёмюрледе этилгенди. Жорда Ризия Квенипневели Басианлагъа пленнге тюшгенден сора аны артха Спасский килисаны хакъына сатып алыннганы, ол зат ючюн Ризия Квенапневели садакъа бергенини юсюнден айтылады.
1629 жылдан башлап малкъарлыланы юслеринден орус,гюржю эм тыш къыраллы документледе кёп айтылады. 1651 жылда уа Москва государствону посолу Имеретиягъа Малкъарны юсю бла баргъанды. Посольствогъа Москва государствону белгили дипломаты дьяк Алексей Иванович Иевлев башчылыкъ этгенди. Аны бла бирге Н.М.Толочанов да болгъанды. Ала Сукан суу бла ёрге барып, Малкъаргъа 17 майда жетгендиле эм анда 31 майгъа дери тургъандыла. Сукан суудан Малкъаргъа бу бек къысха жол эди.
Бусагъатда да туристлени ол жолчукъ бла баргъанларын кёрюрге боллукъду. Ала Огъары Малкъардан Тау артына Ара Кавказны бек белгили ауушларындан бири – Гезеу ыфчык бла - ауадыла. Иевлев бла Толочанов алайтын - Уштулу бузну юсю бла – аугъандыла. Артха да алайтын къайтхандыла.
