Сабийле туугъаны - аз, къайтаргъанланы саны уа – кёп

Республикада демография болумну халыны юсюнден докладны Жамауат палатаны пленар жыйылыуунда экономика илмуланы доктору, РАН-ны Къабарты-Малкъарда илму арасыны баш илму къуллукъчусу Фатима Берова этгенди.

 Демография болумну тюрлениуюне къарасакъ, къыйын кезиуледен сора айныу эсленеди. Алай бюгюнлюкде Россейде бу жаны бла болум къууанырча тюйюлдю: сабийле азыракъ тууадыла, къартая баргъанланы санына уа дайым къошулады. Юйюрледе сабийлени саны аланы файда, экономика болум бла къысха байламлыдыла. Юлгю: 1990 жыллада жарлылыкъны хатасындан ол кёрюмдю иги да тюшген эди. 2014 жылдан сора, аналыкъ капиталны программасы ишлеп башлагъаны бла, ол ёсгенди. Ёлюмню юсюнден айтханда, 2025-2028 жылгъа дери ол ёсериги сакъланады, аны биринчи сылтауу социал сферада кёпге созулгъан кризисденди. Экинчиси уа – абадан жыл санда адамланы саны кёбейгениндеди. 2020-2030 жыллада 90-чы жылладан да уллу демография кризис болуруна къоркъуу барды. Болумну игинлендирир ючюн, саулукъ сакълау системаны заманны излемлерине кёре жангыртыргъа, жарлылыкъ бла къаты кюреш бардырыргъа тийишлиди.

Сабийлени саны къаллай бир боллугъун билирча тинтиуле бардырылгъандыла. 2030 жылгъа дери прогнозгъа кёре, экинчи къыйын демография болумдан сора юч жыллыкъ балаланы саны 1990-2030 жылланы ичинде 43 процентге азайырыкъды, 2021-2030 жыллада алты жыллыкъланы саны да 12 мингден 9 мингнге дери тюшерикди. Белгиленнген кезиуде башха-башха жыл санда сабийлени саны азая барлыкъды. Ахшы эсепле жангызда 2026-2030 жыллада эсленирикдиле, ол да 2006-2016 жыллада демография болум бир кесек игиленнгени бла байламлыды. 17-22-жыллыкъ жаш адамланы – студентлени, призывниклени – саны эки кереге азайырыкъды. Алай пенсия жыл саннга киргенле уа кёп боллукъдула.

Бу болумну тюзетир ючюн, демография политиканы илму тинтиулени эсге алып, халкъны саулугъуна эм социал бла экономика ырахатлыгъына къайгъырып бардырыргъа тийишлиди.

Урунуу миграцияны ахшы эм осал жанлары

Республикада миграция болум да энчи жерни алады. Эсепле кёргюзтгенлерича, тыш субъектлеге аслам адам кетедиле, аладан 66,8 проценти 40 жыллары толмагъан урунуу жыл санда инсанладыла. Ол да жамауатыбызны къартайыуун терклендиреди, ишлегенлени санына, сёзсюз, къошулмайды. Башха жерлеге адамла урунуу эм билим алыу мурат бла барадыла. Аны бла бирге республикагъа жашаргъа, ишлерге келгенле уа 1,3 кереге аздыла.

Халкъны урунуу жаны бла тирилигини эки жаны барды: иги эм аман. Игиси – алай бла ишсизликни проблемасы бир кесек женгиллендириледи. Осалы уа – билимли адамла кесибизде къалмагъанлары. Анга кёре къысха заманнга тохташхан экономика файда бла урунуу рынокда тынчлыкъ узагъыракъ болжалда бютюн уллу кризисге келтирирге боллукъдула. Саулай Россейде 2002-2007 жыллада интеллектуал иммиграция битеулю иммиграциядан 19 процентни алгъанды, бизни республкиада уа 29 процентге дери болгъанды, бусагъатда ол тарих 46,3 процентди.

Бу тарихле барысы да жамауатыбызда жаш адамланы саны азайгъанын, къартайгъанла уа кёбюрек болгъанларын кёргюзтедиле. Айтханыбызча, республикадан тышына кетгенле бла бери келгенле жыл сан эм квалификация жаны бла бирча тюйюлдюле. Кетгенлени асламысы алыкъа ишлеп  кёп хайыр келтираллыкъ, юйюр къураяллыкъ жаш адамладыла. Келгенлени кёбюсю уа билим жаны бла иги да артха къаладыла. Алай эсе уа, регионда бийик усталыкълары болмагъанла кёбюрек жыйыладыла. Ол себепден бийик билимли специалистлерибиз кесибизде къалырча неда артха къайтырча онгла къураргъа керекди.     

Урунуу рынокну излемлери бла профессионал билим бериуде болгъан специальностьла бир бирге келишмегенлерини хатасындан жаш тёлю арада ишсизлик ёседи. Былайда ишчи усталыкъланы эм орта профессионал билим берген учрежденияланы жангыртыу болушурукъ эди. Андан тышында, миграция политиканы социал-экономика айныуну излемлерине кёре бардырыу да ахшы эсеплеге келтирликди.

  Башда чертилгенича, сабийлени саны азайгъаны акъырын-акъырын социал сферада ишсизликни къозгъарыкъды, алай бла орта классда, бютюнда уа интеллигенцияны арасында ишсизлик ёсерикди, ол къаллай социал-политика келтирлигин а айтхан къыйынды. Быллай халда аманлыкъчылкъ да ёсерге болады. Быллай болумдан сакъланыр ючюн бюгюнлюкде юйюрлеге себеплик этерге, алагъа пособияланы берирге, налогланы уа азайтыргъа тийишлиди. Бусагъатда болушлукъ асламысында файдалары аз юйюрлеге неда балаларын жангызлай ёсдюргенлеге этиледи. Анга кёре юйюр политика демография угъай, социал жаны бла тамамланады. Тюзю уа – демография политика жамауатны битеу кесеклерине да айырмай болушуп толтурулургъа тийишлиди. Нек дегенде социал политиканы бек биринчи борчу тёлюблени жангыртыуду, сабийлери болгъан эм болмагъан юйюрлени араларында файда башхалыкъны азайтыуду.

Бизни республикада битеу айтылгъан проблеманы тыяргъа онг барды, алай аны ючюн къыйын салыргъа керекди.