«Жамауатны маданиятха талпыныулугъу болгъан къадарда, бу илму айнып турлукъду»

Филология илмуланы доктору, профессор, КъМКъУ-ну орус тил бла битеулю тил билим кафедрасыны мурдорунда диссертация советни келечиси Геляланы Ариукагъа алгъаракълада «КъМР-ни билим бериуюню сыйлы къуллукъчусу» деген ат берилгени аны таныгъанланы, биргесине ишлегенлени, ол окъутханланы да къууандыргъанды.

 Аны илмуну айнытыугъа къошхан юлюшю бла бирге студентлени юйретиуге салгъан къыйыны да уллуду. Танг кесек ишни авторуду, аланы санында даражалы монографияла, сёзлюкле да бардыла. Аслам жаш адамны илму башчысы да болгъанды. Биз, анга тюбеп, тутхан ишини, башха затланы юслеринден да ушакъ этгенбиз.

 - Ариука Ибрагимовна, къайсы бирибизни да жашаугъа кёз къарамыбыз, баям, юйюрден башланады. Не дерге боллукъсуз аны юсюнден?

- Ол кертиди, сабий таматаладан, бирсиледен нени кёрсе, анга юйренеди. Бир сейирим, ананы къыйыны кёп болгъанлыкъгъа, нек эсе да, жетишимлеринги атанга айтыргъа ашыгъаса, ол къууанырыкъды деп келеди кёлюнге. Баям, ол бизни миллет юйюрде атагъа берген намысдан,  хурметденми болур алай.

Анабыз Геляланы Лизаны сиз кесигиз да билесиз, таныйсыз. Алай сабий анасына ол журналистди неда бир башха къуллукъда ишлейди деп къарамайды. Юйюрде бешеулен ёсгенбиз, бюгюнлюкде ючюбюз филологлабыз.

Мен ыннабызны къарындашы Гузиланы Абдулла, аны юйдегиси Уяналаны Кёккёз бла тургъанма. Юйлерибиз бир бирден узакъда тюйюл эдиле. Аппаны бла келляны бир айтханларын да унутмайма. Не десенг да, къартла болгъан жерни берекети башхады.

Абадан тёлю не заманда да жаланда кеслерине угъай, элге таплыкъны, тынчлыкъны излей, оноу эте да билгендиле. Дагъыда ала къуруда ырысхыгъа жан атмай, бирси затланы да кереклисине ийнандыргъандыла. Ала: «Баппу ашагъандан бла паппал кийгенден сора да, дунияда кёп зат барды», - деучю эдиле. Сагъыш этчигиз, ала къаллай терен магъаналы сёзледиле!

- Филологиягъа салгъан къыйыныгъыз эсленирчады. Кимледиле устазларыгъыз?

- Баям, ол илмугъа сюймеклик да юйден башланнган болур эди. Алыкъа окъуй, жаза да билгинчи, къартладан кёп жыргъа, назмугъа юйреннгенме. Школда орус тилден устазыбыз Темуккуланы Адил да саулай поэмаланы кёлден айтдырыучу эди.

Билемисиз, филологияны сайлагъаныма бир кюнню да сокъуранмагъанма. Атабыз да аны жанлы эди. Университетни къызыл дипломгъа тауусханлагъа ол заманда аспирантурагъа барыргъа рекомендацияла бериучю эдиле. Биринчи болуп мени атымы бюгюнлюкде филология илмуланы доктору Текуланы Мусса сагъыннганды. Аны ючюн анга бютюн ыразыма.

Алай бла Москвада СССР-ни Илмула академиясыны тил билим институтуна тюшеме. Ары конкурс болмагъанча уллу эди. Бизни къыралгъа атлары белгили филологла Ахнеф Юлдашев, Борис Серебренников, Виктория Ярцева, бирсиле да окъутхандыла.

- Сиз сагъыннганланы биз, филология бёлюмде окъугъанла, жаланда китапларын билебиз. Къаллай адамла болгъандыла ала - белгили алимле?

- Билемисиз, аланы къолларында окъугъан угъай, аллай уллу алимлени бир къарап кёрген окъуна къалай сейир эди?! Сёз ючюн, Юлдашевни айтсам, ол керти, чынтты филолог эди. Тюрк тиллени асламысын немисча да билгенди. Андан сора да, сурат ишлерге, пианинода согъаргъа хунери бар эди. Аскер тилманч болуп да тургъанды. Мени илму башчым да ол эди.

Тюрк тилледен бирин да билмей, кеслери уа аланы тинтип кюрешген алимлени тюз кёрмегенди. Битеу да тюрк-орус сёзлюкле аны принциплерине кёре жарашдырылгъандыла.

- Бир талай заманны Тюркде да ишлегенсиз. Биз билгенликден, ол токъсанынчы жылланы кезиуюнде болгъанды. Ары кетерге къалай кёлленнген эдигиз?

Ары барлыкъма деп эсимде да болмагъанды. Университетде окъута, огъарыда сагъынылгъан институтну тюрк эм монгол тилле бёлюмю бла байламлыкъ жюрютгенлей тургъанма. Ол заманда, андан сёлешип, Анкарада «Тюркский письменный язык. Грамматика. Словарь» деген уллу проект къуралгъанын, аны бла ишлерге тюрк миллетлени келечилери керекдиле деп билдирген эдиле. 

Юйге келип, баш иеме сорама. Ол а барырыма ыразы болады. Айып этмегиз, къызчыкъгъа уа он жыл толгъан эди. Алгъа аланы да къоюп кетеме, юч айдан а бери келип, юйюрюмю да элтеме.

Проект уллу эди, ары отуз эки алим баргъанбыз эм алгъа. Артда уа жетеулен къалгъанбыз сайлауладан сора. Бизни юч айны ичинде тюрк тилге юйретип, сертификатла да берген эдиле. Жангы окъуу жылдан а Стамбулну университетинде орус тилден окъутханма. Бир кесекни кафедрагъа башчылыкъ да этгенме.

- Бери къайтмай, анда ишлеб а къалаллыкъмы эдигиз?

- Аллай затны бир заманда да ангыламагъанма. Хау, сынам алгъан, башха жерлени кёрген аман тюйюлдю. Алай а тамырларынг къайдан эселе да, анда тургъан тюз сунама.

- Филологияны тамблагъы кюнюн къалай кёресиз?

- Халкъны ниет байлыгъы болгъан къадарда, ол илму да айнырыкъды. Нек дегенде филология жаланда тил билим тюйюлдю. Ол кесине кёп затны сыйындырады эм байлайды. Аны келир заманы бюгюнден да иги болургъа керекди деп сунама. Аны бла байламлы белгили алим Дмитрий Лихачёвну сёзлерин келтирирге сюеме. Ол филология жаланда илмуну угъай, саулайда адам улуну культурасыны мурдоруду, дегенди. 

 - Нени багъалайсыз?

- Тутхан ишине кертичи болмай, албугъартханны жаратмайма. Андан сора да, огъарыда сагъыннганыбызча, ырысхыдан, мюлкден сора да, дунияда игиликле болгъанларын кёре, къатыбыздагъыланы сыйлай, жаланда таматагъа угъай, кичиге да намыс бере, болушлукъ да эте билирге керекбиз. Жаш адамланы алдаяллыкъ тюйюлсе, ала сени къаллайлыгъынгы бек терк кёредиле. Алимлени ишлери уа къачан да, бюгюн жазылгъанча, ма алай къыйматлы болургъа тийишлидиле.

- Баш иегиз Гергъокъаланы Жамалны да кёпле биледиле, таныйдыла. Илмуну тюрлю-тюрлю бёлюмлеринде кюрешген эки адамгъа уа юйюрде келиширге къыйынмыды?

- Ол бютюн бир бирни ангыларгъа болушлукъду. Уллу юйюрде ёсгени себепли бирсилеге таянчакълыкъ этерге угъай демейди, къолундан да устады. Эл мюлкден сора да, энергетика жаны бла да билими барды. КъМКъАУ-да лаборатория къурагъанды, аны келип кёргенле Россейде аллай экинчи алыкъа жокъду деген эдиле.

Жамиля уа филология илмуланы кандидатыды. Атасы ишлеген вузда ингилиз тилден окъутады. Аслам кере аны бла кесибизде, тыш къыраллада да болгъан конгресслеге да бирге илму ишлерибиз бла къатышханбыз. Бюгюнлюкде къызчыкъ бла жашчыкъ ёсдюреди. Ала уа бизни барыбызны да къууанчыбыздыла, жубанчыбыздыла.

- Къолубуздан келсе, тёгерекде бола тургъан затладан нени тюрлендирлик эдигиз?

- Сюйген ишим бла кюреширча заманым кёп болса. Сора университетде сынамлы устазла асламыракъ къалсала. Андан сора да, жаш адамла къуруда бирси къыраллада игиди деп турмай, халкъыбызда жюрюген «Тыш жерде Солтан болгъандан эсе, кесингде олтан болгъанынг ахшыды» деген сёзню эслерине тюшюрюп, патриотлукъ сезимге берилселе сюерик эдим.