Жютю, кесгин да эшитилген юйретиуле

Белгили алим В. Дальны «Ангылатма сёзлюгюнде» пословицаланы (нарт сёзлени) юслеринден былай айтылады: «Пословица - къысха айтылгъан юйретиудю; ол халкъны акъылыды; поговоркагъа (халкъ айтыугъа) неда тилде иги жюрютюлген ангыламгъа айланып да къалады. «Поговорка (нарт сёз) желге деп айтылмайды».

Къайсы тюрлю нарт сёзде да  «педагогика ышан» - ангылатыу, юйретиу барды: пословицаны жютю, кесгин эшитилген, юйретиу магъанасы болгъан, жашауну къайсы тюрлю жанын да ачыкълагъан эм кёргюзтген, бошалгъан айтымны  формасында жюрютюлген айтыунуча ангылайдыла. Пословицала сабийлени да юйретиу-интеллектуал (билим бериу), эстетикалы, производстволу, адеп-къылыкъ жаны бла да излемлерин жалчытхандыла.

Пословицала (нарт сёзле) эски заман тюйюлдюле, ала халкъны жашап тургъан ауазыдыла: ол кесини эсинде, акъылында   анга бюгюнлюкде эм тамбласында керек  боллукъ затланы сакълайды. Пословицада тамблагъы кюнню юсюнден айтыла эсе, ол бюгюннгю эм боллукъ замандагъы кёз къарам бла айтылады, жамауатны акъылында игилик бла аманлыкъгъа къаллай багъа берилгенин ангылатады.

Нарт сёз халкъ барысы да бирден къурагъан бир затды, аны себепли анда саулай жамауатны акъылы белгили болады. Халкъны жашауну къалай ангылагъаны,  акъылы ачыкъланады. Биреулен къурагъан, тап жарашдырылгъан афоризм кёпчюлюкню акъылын ачыкъламай эсе, ол халкъ сёзюне-пословицагъа-айланмайды. Болсада биреуню (авторну) сёзю битеу халкъ жюрютген пословица бла тенгши жюрютюлгени уа болургъа боллукъду.

Халкъ пословицаланы эсингде сакъланырча тап формалары барды, ол а аланы этнопедагогика амалныча магъаналарын кючлендиреди. Пословицала халкъны эсинде бек къаладыла. Аланы тюрлю-тюрлю сёз оюнланы,  тил-бургъучланы, рифмаланы, ритмиканы болушлугъу бла да билирге боллукъду. Былайда поэзия акъылны сакълагъан, айнытхан эм жайгъан формача келеди, юйретиу, ангылатыу бла бирге кесинги жюрюте билиуню магъанасын ачыкълайды, кёргюзтеди.

Хар заманда да пословицаланы ахыр мураты юйретиу болгъанды, ала бурун заманладан бери да педагогика амалча жюрютюледиле, келедиле. Бир жанындан, алада устазны акъылына келген зат, оюм да барды, бирси жанындан а,  окъутуу мадарланы, амалланы да жалчытадыла: халкъны эсинде болгъан юйретиу мадарланы, амалланы юслеринден билдиредиле, айтадыла; жаш тёлюню тюз жолгъа салыргъа чакъырадыла, кеслерини педагог борчларын толтурмагъан таматаланы да айыплайдыла.

 Пословицаны юсюнден Я.А.Коменский бек тап айтханды: «Пословица неда поговорка – ол къысха эм кесгин билдирилген   айтыуду, анда бир затны юсюнден  айтылады  эм бирси затны уа эсинге салады, башхача айтханда, сёзле сен таныгъан, билген затны юсюнден билдиргенча  кёрюнюп, аны бла бирге сен аз билген, иги ангыламагъан затынгы эслетедиле».

Бу айтыуда пословицаланы педагогика амаллары ачыкъланадыла: биринчиден, юйретген адамынгы эсин айнытады, экинчиден, аныбилген затындан билмеген затын чыгъарыргъа юйретеди.

Пословицалада жашаугъа, ишге юйретген материал да кёпдю. Алада бек жайылгъан тюрлюсю   юйретиудю. Педагогика кёз къарам бла аланы да юч тюрлюсю сейирди: сабийлени бла жаш тёлюню халаллыкъгъа, ариу къылыкъгъа юйретген; таматаланы кеслерин тап жюрютюрге чакъыргъан эм педагогика акъыллары, юйретиулери, башхача айтханда, педагогика магъаналары болуп, юйретиуню борчун ачыкълагъанла. Аланы барысында да, юйретиуню алып  айтсакъ, бек уллу билим бериу - юйретиу материал барды эм сакъланады.

Пословицалада сабийлени туугъанларындан башлап  жашауда кеслерине жер тапханларына, аланы юйретиу амаллагъа эм мадарлагъа дери да педагогика акъылны эсни  кёрюрге, ангылаугъа боллукъду. Бурун заманладан бери да пословицаланы жаланда юйретиу мурат бла угъай, окъутуу жаны бла да хайырланып тургъандыла.

Малкъар халкъны нарт сёзлери кёп ёмюрледе къуралгъандыла. Бир туудукъдан башхасына кёче, жангылары къошула,  тас болуп къалмагъанлай,  эндиге дери жетгенлери уа халкъны тил байлыгъында, аны жашауунда жюрюйдюле эм кёлден чыгъармачылыкъгъа синнгендиле.

Нарт сёзле къысха айтылып  терен магъананы ангылатадыла, жашауда бир затны шарт ачыкълайдыла. Ала   халкъыбыз кесини тарыхында кёп затлагъа терен оюм этгенине, багъа бичгенине шагъатлыкъ этедиле.

Окъууу, жазмасы  болмагъан халкъ бурун заманлада окъуна кесини жашауунда, жюрюуюнде тюбей тургъан ахшы затланы багъалай келгенди. Аны бла бирге уа кемчиликлени кетерирге болушхан, акъыл, тюз оюмлу, терен магъаналы сёзлени  айтылгъанда ауузгъа тап келиширча жарашдыра да билгенди.