Жашауу къысха эди, аты уа - ёмюрлюк

Къаяланы къапланы

Ала бир бирлерин кёргенлей окъуна сюйгендиле. Ол а 1980 жылда Малик КъМКъУ-ну физика-математика факультетини 1-чи курсунда окъугъанында болгъанды. Малик, дагъыда тау туризмни инструктору деген секциягъа да жюрюгени себепли, Минги таугъа къаялагъа ёрлерге барады. Ма андан сора ол аласыз болалмайды, битеу къаны-жаны бла да бериледи алагъа. Ала бла терк-терк тюбешир ючюн, артда университетни бошап, МЧС-ге ишге тохтагъанында да, студентлени окъут деп, кёп сагъатла бергенлеринде, Малик аз сагъатла алгъан эди. Жууукъларын, ахлуларын да, къоймай элте эди алагъа. Студентлери бла да солургъа ары бара эди.

Къаяла да сюйгендиле аны. Минги таугъа бек аздан 20 кере ёрлеген болур, Памирде, Альпалада да болгъанды. Хар заманда да юйюне сау-саламат къайтханды. Бир жол къар тюбюне тюшюп, тебер амалы болмай, эки кюн тургъанында да, бу къыйынлыкъдан къутуллугъуна толу ийнанып эди. Артда, аны къазып чыгъаргъанларында, ол: «Мен биле эдим мени шуёхларым, къаяларым да мени къутхарлыкъларын», – деген эди.

Кеси уа Малик къаллай бир адамны ёлюмден къутхаргъанды! Аланы санап чыкъгъан окъуна къыйынды. Памирде альпинистлени уллу къауумун къутхаргъаны ючюн анда бир ауушха, Чочайланы Маликни атын атагъанларын айтсакъ да тамамды. Кёп болмай а аны нёгерлери туугъан кюнюнде, Минги таугъа ёрлеп, анда Маликни эсгергендиле эмда къаяладан бирине аны атын атагъандыла. «Къаяланы къапланы», деучю эдиле анга нёгерлери. «Тау спортну устасы» деген сыйлы атны да ол намысы бла жюрютгенди. Къабарты-Малкъардан, башха жерледен келген альпинистлени Минги таугъа чыгъарыргъа анга ышана эдиле. Москваны 850-жыллыгъыны къууанчлары этилген заманда, бери ара шахардан юч сакъат жаш, Минги таугъа арбачыкълары бла ёрлер ючюн келген эдиле. Аланы ашырыргъа да Маликге буюргъандыла. Ала барысы да спортну усталары эдиле, къарыулу адамла. Алай тауну башына уа аладан жаланда бири чыкъгъанды: сакъат коляскала бла чаришледе хорлагъан Юрий Шаповалов.

Не айтдыраса, ол заманда бу ишни юсюнден телевиденияда кёргюзтгендиле, «Труд», «Известия» газетледе да жазгъандыла. Алай Шаповаловну Малик таугъа кеси сыртында чыгъаргъанын а ол жазгъанладан киши да билмей эди. «Оллаха, Юраны кесинден эсе арбасы ауур болуп, бек къыйналгъанма», – дерикди Малик артда, ол иш белгили болгъандан сора. Эштада, Юрий да: «Бек ышаннгылы адамгъа, атын уллу харфла бла жазаргъа тийишли болгъан чынтты эр кишиге менден къызыу салам!» – деп бошдан жазгъан болмаз эди.

Ол къаллай жаш болгъанды?

Кеси ёмюрюнде, артха айланып, атасына бла анасына жууап этмеген. Къайры тебиресе да, алагъа барып, саламлашмай кетмез эди. Анасы: «Барма, жашым, къоркъгъан этеме бу къаяладан»,– десе, «Мамуля, къоркъма, къаяла мени сюедиле», – дер эди. Къайтып келсе уа, бек алгъа атасына бла анасына барып, аланы къучакълар эди. «Кёрдюнгмю, мамуля, сау къайтдым, сен а мени ючюн къайгъы этип тураса»,– деп кюлюр эди. Хар эрттен сайын келип: «Эрттен ахшы болсун! Бюгече къалай чыкъдыгъыз?» – деп сурай келир эди. Арт заманда уа: «Мен кесим жангы, уллу юйде жашап, сизни уа эски юйде къалай къояйым? Мен сизни алай жашатырыкъ тюйюлме», – деп, аны оюп, жангы юй ишлеп тебиреген эди. Ахыр кюнюнде уа эрттенден ингирге аны сваркасы бла кюрешген эди. Алай жетдиралмады ол ишин да ахырына...

Къарындашны да къарындаш биледи

– Мен къыйналмайым ансы. чыгъарып жанын берирге да хазыр эди,– дейди эгечи Кючюкланы Лиза,– ахча керекди десем, хуржунундан чыгъарып, ахыр сомларын манга берир эди. Телевизорумму бузулду, холодильникми, анга барыучу эдим. Ол а, олсагъат келип, аланы ишлеп кетер эди. Хар не жумушум бла да анга таукел барыучу эдим. Эки студентим барды да, аланы жумушларын да манга жетдирмегенди. Къуру манга тюйюл эди алай, барыбызгъа да бек сакъ эди. Ол эки жерде ишлеп, хакъ алгъанды, агъач жарашдырыучу фрезала чыгъарыучу цех да ачхан эди. Андан да бир капекле тюшгендиле. Алай ахчасы уа жокъ эди. Хар тилегеннге, танымагъанларына окъуна берип къоя эди. Тойгъа, ёлгеннге барса да, элден артыкъ элтир эди. Ахча ючюн жан талашмагъанды. Ахча анга башхалагъа болушур ючюн керек эди.

Шуёхлукъгъа кертичи бола билгенди

«Аллай адамла дунияда кёбюрек болсала сюеме. Аны жер юсюнде жашагъаны окъуна жашауну бютюн къууанч-лы этеди. Ол кеси да билмей тургъанлай, адамлагъа таукеллик береди, игиликге ийнандырады…» – деп жазады Маликни юсюнден аны эрменли шуёху Рузанна Саркисян кесини «Чтобы дорожить дружбой» деген китабында. Анга атагъан назмусунда уа:

Ушел из жизни близкий друг,

Так преждевременно и быстро

Замкнулся круг, замкнулся круг

Нежданной смертной искрой,

Но память вечная о нём

Останется в сердцах всех близких, – деп жюреги къыйналып жазады.

Аны оруслуланы, къабартылыланы арасында да шуёхлары кёп эдиле. Ол шуёхлукъну жюрюте да билгенди. Нёгерлеринден бири машинасы бузулуп, аны Маликге келтирип, бир къара деп, къоюп кетсе, эрттенликге дери жукъламай, аны бла кюрешгенлей чыгъар эди тангнга. Керекли затларын да барып, кеси ахчасына алыр эди. Неда башха шуёху юй ишлегенде, анда эки кюн туруп, батарейлерин битеу салып кетгенди. Аллай юлгюле дагъыда кёпдюле.

Шуёхлары да Маликни ма алай сюйгендиле. Бусагъатда юй бийчеси Локъманланы Марина, жашчыгъы эмда къагъанакъ къызчыгъы жашагъан юч къатлы юйню Малик нёгерлери бла бирге кеси ишлегенди.

Аппасыны ызы бла

Маликни анасыны атасы Аттоланы Адрахман урушну да ётген, концлагерьни сынагъан, кёп къыйынлыкъланы да кёрген, алай тюзлюкге ийнаныуун, халкъына кертилигин тас этмеген адам болгъанды. Аны таныгъанла, ол халкъ ючюн жашагъан адам эди, къоллары уа – сары алтын дейдиле. Адрахман гюрбежичи болгъанды. Темирден ишлеген юй, бахча кереклени адамлагъа хакъсыз юлешгенлей туруучу эди. Бюгюнлюкде да кёп адамлада аны къысхачы, чалгъысы, чагасы, балтасы сакъланадыла.

Маликге да ётгенди аппасыны хунерлиги. Аны къолундан келмеген зат жокъ эди. Жети жылчыгъы болгъанда, аппасы анга бир гитче чалгъычыкъ да ишлеп, жыл сайын биргесине чалгъыгъа алыучу эди. Ма алай бла гитче заманчыгъындан окъуна, ишни сюерге юйретгенди. Жашчыкъ, аны адамлыгъын, халкъына игилик этерге кюрешгенин кёрюп, ишде, башха затда да андан юлгю алып ёсгенди.

Аппасы ёлгенде, Малик аскерде эди. Асыраргъа жибермеген эдиле. Ол андан атасына бла анасына былай жазады: «Папа (Адрахманнга туудукълары алай айтыучуу эдиле) къаллай болгъан эсе да, мен да папача, аллай болургъа кюреширикме. Аны атын унутдурмам. Ол халкъына атын иги бла айтдыргъанды. Мен аны намысын бютюн бийикге кётюрюрме, аны ызын бардырырма...»

Айтханына кертичи болуп, адам башхагъа игилик этер ючюн жашаргъа керекди деген ниетни башчылыкъгъа тутуп, ёлгюнчюннге дери алай жашагъанды. Жууукъларына, ахлуларына, шуёхларына, тенглерине, бош танымагъан адамларына окъуна – хар кимге болушургъа кюрешгенди. Къолундан келгенни бир заманда да аямагъанды. Этген игилиги ючюн бир кишиден не хакъ, не бир башха зат излемегенди.

Ол окъутхан студентле ол жыллада, aны къылыгъын билмей, анга зачёт салдырыр ючюн «улутха» алып келселе, бек ачыуланыучу эди. Нёгерлери: «Ой юйюнге, кесинг алмай эсенг да, келтирген коньякчыкъларын бизге берсенг а», – деп масхара этселе: «Да мен аман ишге бир боялсам, башхамыды кесиме къойсам, сизге берсем да?» – дер эди.

Игилик этерге тебиресе, миллетни сурамай эди, анга башха тюйюл эди къабартылы, оруслу, дюгерли да. Алай кесини ёз халкъына жетгенде уа, жанын берирге да хазыр эди. «Мени гитче, огъурлу халкъым», – деп, аны атын не бла айтдырайым, дегенлей турур эди. Алай этер ючюн да билген амалын аямагъанды.

Мечиланы Кязим туугъанлы 130 жыл толгъанда, Малик, тогъуз-он къаячы жашны бирге жыйып: «Жашла, Кязимни да эркелетирча, халкъыбызны да къууандырырча, биз не зат къошаллыкъбыз? Келигиз, аны aты бла таулада жол салайыкъ. Мен айтхан жол тынч боллукъ тюйюлдю, алай Кязимни жашау жолундан къыйын да тюйюлдю», – деп, Минги таудан Казбекге дери юч жюз километр чакълы узакълыкъны, къарны-куртну жырып, ауушладан аууп, чынгыл къаяладан ётюп, желлени, элияланы женгип, Европаны бек бийик тауларыны экисине да чыгъып, «Кязимни жолун» ызлап къайтхандыла.

Бир кере бир къауум жаш бла Минги тауну тёппесине чыкъгъанында уа, урушда жоюлгъан хасаниячыланы атлары ары жазылгъан эсгертме къанганы къаягъа бегитип кетген эдиле.

Жашаууну ахыр кюнюнде Малик къаялада эди. Акъ-Сууну башында скалодромда студентлени юйрете эди. Кече да ала анда къалыргъа керек эдиле. Жауун жаугъанын кёрюп, чатырла жибимезликлерин да билип, Малик: «Мен бусагъат терк окъуна чатырла алып келейим», – деп, машинасына минип кетген эди.

Ол аны ахыр жолу болгъанды.

...Жаз башыны биринчи кюню  – 1 май эди, хар зат да жер тюбюнден чыкъгъан, жашнагъан заман... Байрам кюн болгъанына да къарамай, къалай бла билген эселе да, Маликни асырар кюн келген халкъ ол жашагъан орамгъа, андан энишгерекде майданнга да сыйынып болмай эди. Ахлулары танымагъанла окъуна, жер-жерледен келип, Малик бизге быллай игилик этген эди деп, эсгерип, жиляй эдиле. Хасанияда да анга бушуу этмеген жокъ эди.

Игилик унутулмайды. Чочайланы Малик ёлгенде, анга къыркъ жыл да болмагъан эди. Къысха эди жашауу, алай атыны ёмюрю узакъды!

Малик (баш тизгинни ортасында) юйюрю бла.