«Сюйген ишинг берген кючню ахчадан алаллыкъ тюйюлсе»

Темирчи Бачиланы Хамзатда акъылман  Кязим этген къыпты сакъланнганын  эшитип, Акъ-Суугъа аны юйюне баргъан эдим.   

Хамзат мени къонакъгъа алгъан отоу, кертисин айтханда, музейге ушайды: темир чалдишде эрттегили ушкокла, шынжырла, ёмюрюмде биринчи кере кёрген башха сейир затла. Къабыргъада, бек сыйлы жерде -  Кязим хажини эм   Малкъарда жума намазгъа жыйылгъан къартланы 19-чу ёмюрде алыннган суратлары. «Къабыргъаны Малкъарны бла Къарачайны белгили адамларыны суратлары бла толтурургъа сюеме. Къарачы суратда намаз  эте тургъан къартларыбызгъа, ала барысы да хажиледиле, къаллай жарыкълыкъ урады аладан.  Бизни ёхтемленирча адамларыбыз кёпдюле. Манга къонакъла келе туруучудула,  ол санда жаш адамла да. Ёсе келген тёлю кёп затны билмейди, кёрмегенди. Шахарда жашагъан жашланы бла къызланы кёбюсю Огъары Малкъаргъа, Элбрусха да бармагъандыла. Быллай суратланы кёрселе уа, алагъа хычыуун боллукъду», - деп башлайды ол ушагъыбызны.  

Ызы бла Кязим этген къыптыны кёргюзтюрюн тилейме. Ол да чалдишде, башха эски, сейир  затланы арасында тагъылыпды. Къыпты бюгюн да ишчи  халдады, жаланда асыры кёп биленип тургъандан аны ауузу бир кесек иничгергенди. «Бу заводда этилсе, аны темири эритилип къуюллукъ эди. Аны гюрбежиде бир  темир кесекни тюйюп ишлегенлери кёрюнюп турады.  Эслеп къарасанг, бармакъ  кирир  жерле  тёшде тюйюлюп тешилгенлерин кёрлюксе.  Аны бла, баям, тон бичгендиле. Аны да бошдан айтмайма, мени анам Чабдарланы Баттай тонла бичип тургъанды, ол да мынга ушаш къыпты бла ишлей эди. Кесим къыпты бир заманда да  этмегенме, алай ол къыйын, тёзюмлюлюкню, чыдамлыкъны излеген иш болгъанын а таукел айталлыкъма», - дейди темир уста.

Хамзат айтханнга кёре, къыптыны анга Кязим хажини къаршы жууугъу къашхатаудан Мусукланы Алий:  «Юйде тасмы болады, сени гюрбежинге  уа адамла келе-кете турадыла. Кёрселе, билселе  сюеме», - деп берген эди.  

Битеу дунияда да къол устала чыгъармаларына эн салгъаны адетди. Кязим-хажи уа алай эте болурму эди, деп сорама Хамзатдан.

- Аны юсюнден мен эшитмегенме, энин  кёрмегенме.  Аны ангыларгъа да боллукъду. Таулула не заманда да намыслы болгъандыла, жетишимлерин халкъгъа баям этерге, махтаныргъа юйренмегендиле.  Кязим а миллетни керти адамыды.  Ол халкъгъа ишлегенди гюрбежисинде, назмуланы да махтау алайым деп жазмагъанды, адамланы жарсыуларын ачыкълагъанды. Атын белгили этерге излесе, салыр эди бир белги. Алай аны ючюн кюрешмегенди,-дейди темирчи.

Таулула тамгъаны жаланда маллагъа салып болгъандыла. Хамзат айтханнга кёре, темирчилерибизде ол тёре жюрюмегенди. Алай Кавказны башха халкъларында уа бар эди. Сёз ючюн, Кавказда  жюрюген темир сауутланы 80-90 проценти Дагъыстанда этилгенди. Усталаны хар бирини да кесини энчи белгиси  болгъанды. Бачи улу да арт заманнга дери ишлерине эн салмагъанды,  алай чыгъармаларындан бирин башха адам кесиникича кёргюзтгенден сора, сюлесинни суратын ишлеп башлагъанды. «Айтыулагъа кёре, жан алыучу сюлесинни сыфатында келеди. Бичакъ да адамны, жаныуарны болсун, жанын алады.  Сюлесинни аны ючюн сайлагъанма», - дейди ол.

Темир бла назму, ала бир бирлери бла къалай келишедиле? Темирни адамны сезимин тюрлендирирча кючюмю болур?  Былайда Хамзатны сёзлери манга асыры сейир кёрюннгенден, аланы тюрлендирмей жазарны тюзге санайнама:

- Темир кесин сюйдюрген этеди, - дейди ол. - Сабий заманымда анабыз шахаргъа чыкъса, не келтирейим саугъагъа деп соруучу эди. Биз он сабий болгъанбыз, кими аны, кими муну  дер эдик, мен а къуру да жылтырауукъ темир тилегенме.  Анабыз не чёгюшчюк, не темирден этилген башха затчыкъ келтиргенди.  

Гюрбежиде мен ишлеген этмейме, отну къатына барсам, бу дунияны унутуп къояма. Темирни эритсенг,  ичи къатышхан этеди. Аны кёзюнг кёрмегенликге, жанынг бла сезесе. Гюрбежиде хауа аллай къызыуду, темир минг бла жарым градусда эрийди. Ёпкелерим ингирикге ичиме сыйынмай башлайдыла. Алай мен аны барын да сезмейме. Бу усталыкъ мени кесине мукъуладис кибик тартып турады.  Аны ангылатырча сёзлерим окъуна жокъдула,  аны жаланда жюрегинг бла сезерге боллукъса.

Орусча “хочу” деген сёз барды,  “хочу научиться”. Тау тилде уа ол къалайды? “Сюеме!”  Нек ишлейме? Сюеме да андан. Сюймеклик бла этилген зат зыраф болмайды, бош атылып къалмайды. Уллу къыйын излемеген затла ишлеп, ахча  этсенг а дегенле да бардыла. Ахча  неди? Берме анга аллай уллу магъана! Нек атаса анга жанынгы! Сюйген ишинг бла кюреш, ол берген кючню, къарыуну ахчадан алаллыкъ тюйюлсе.

Манга темирден таза дунияны башында башха зат  жокъду. Ол санларынгы къыйнамагъан, кюч къошхан, кёлюнге асыу берген аурууду. Гюрбежи аууз бла айтырча тюйюлдю, аны кёрюрге, сезерге, сюерге керекди. Мен 5-6 темирни бирге къатышдырама, тауча  анга жохар (сплав) дейдиле. Хар темирни хали, «акъылы» да, тюз сабийлеча,  башхады: бири сиркиу, башхасы тынч, ючюнчюсю гиртчи. Аланы бирге жыйып, бир тилли этерге керекди.   

Темирни иши бек тамашады. Аны тилин ангыларгъа керекди. Мен темирчиме деп угъай, мен темир бла биргеме  деп.   Алай андан айырылып башласанг, ол кесине оноу этдирмез. Темирни иши алайды, -  деп къайтарып  айтады уста, ол кезиуде уа  аны кёзлеринде бир энчи  жылыулукъ эсленеди.

Хамзат бла ушагъыбыз асыры сейирден, заман къалай озгъанын окъуна сезмедим. Битеу ол кезиуде акъылман Кязим бизни бла бир отоуда болгъанча, ол  Хамзат айтхан сёзлени эшитип, суратдан бизге ышарып къарагъанча   болуп тургъанма. Кертиси бла да темирни бир энчи философия къарыууму болур, адамны назмула жазаргъа тартхан?