"МАДАНИЯТ ПРОЕКТЛЕРИБИЗ БЕТИБИЗНИ КЁРГЮЗТЕДИЛЕ, КЁПЛЕНИ БУ ЖЕРЛЕГЕ КЕЛИРГЕ КЁЛЛЕНДИРЕДИЛЕ"

Къарачайда «Бал чучхурла» атлы турист комплексни хапары кенг жайылгъанды. Ол Кисловодск тийресиндеди. Чучхурла бешдиле: Уллу эм Гитче, Жаухар – бек кючлюсю, Таша, Дауурлу неда Шайтан тирмен. 

Тёгерекде бал татыулу хансла ёседиле. Мындача уллу гебенекле бир жерде да болмазла – сау къол аязынгы толтурадыла. Ма бу ариу жерлени иеси Къарачай атланы сюйгенлени Россей ассоциацияларыны президенти Боташланы  Бекмурзаны  жашы  Муссады. Бизни сорууларыбызгъа ол жууап этеди.

– Мусса, газет окъуучуларыбыз сени таныйдыла, алай андан да кёп билирге излейдиле. Жолунгу аллы къалай эди?

– Къыргъызда туугъанма. Эки жылымда келгенме бери. Гитче Къарачайда  Первомайское элде орналгъанбыз. Анда бошагъанма школну. Спорт бла кюрешгенме, джаз быргъыда, саксофонда ойнагъанма, тепсерге юйреннгенме. Аламат школ эди. Аны бошагъанлай, авиация училищеге барама дейме да, къоймайдыла. Сора бир къабартылы нёгерим бла Нальчикге кетип къалама, къурулушчу инженер болургъа сюйюп, алай  ары конкурс уллу болады да, ветеринар бёлюмге кирип, анда окъугъанма.  Урунуу жолуму уа Учкекенде баш ветеринар врач болуп башлагъанма. Артда Гитче Къарачай районда инструктор, Конзаводда парткомну секретары, идеология бёлюмню таматасы болуп да ишлегенме.

– Туризмге уа къалай бла келгенсе?

– Биринчи Швейцарияны фирмасы бла, ызы бла Гамбургдан немисли  фирма бла байламлыкъ жюрютюп, келген туристлеге жашар жерле къурап, алай башлагъанма. Ат турла къураргъа да ол заманда тюшгенди эсиме. Атланы не заманда да бек жаратама. Сора бу жерни сатып алама.  Эрттеден кёзюм къарап тура эди. Алай башлагъанма былайда ишими.

– Быллай турист комплекс ишлер ючюн, кёп къыйын салыргъа да тюшген болур.

– Хау, тынч тюйюл эди. «Бал чучхурла» деп, Бештауда бар эди фирмам. Башхалары да. Турциягъа окъуна бир  къыркъ-элли кере уа баргъанма, турист къауумланы элтип. Польшада бир майданчыкъны тилеп алып, анда жыйырма гитче тюкенчик салгъан эдим. Аланы арендагъа берип тургъанма. Трикотаж цех къурагъан эдим.
Озгъан ёмюрню 90-чы жылларында болгъанны бир адам кёрген эсе, мен да кёргенме. Келген, кетген да этгенди. Былайы уа он жыл мындан алгъа тик жер эди. Жашау журт этер ючюн, кёп ишлерге тюшгенди. Бир нёгерим бла мен бир кюннге беш-алты уллу мешинагъа таш жюклеп, келтирип, былайда тюшюргенибиз да болгъанды кесибиз жангызлай.

– Къыралдан а болушлукъ жокъмуду?

– Барды. Аллай программала этгендиле. Сочиге экономика форумгъа барып, анда инвест-проектле этип, мен да киргенме ары. Бусагъатда ол жаны бла кёп зат этерге боллукъду. Бери жолну да къырал болушуп ишлетгенме.  Туризм жаны бла кёрмючле терк-терк барадыла, мен алада терк-терк болуучума. Болушлукъгъа, бир затха юйрениуге жол анда башланады.

– Реклама жаны бла уа къалайды хал?

– Буклетле этип, къайда да адамлагъа юлешип, аланы сейирсиндиреме. Жыйылыу жерлеге менден кёп баргъан да болмаз, кертисин айтсам. Сора дагъыда «Кавказ къонакъбайлыкъ» деген атлы журнал, «Медовые водопады» деп да газет чыгъарама. Бу регионнга бир адам реклама этген эсе, кюрешгенме. Аны-муну этгенме деп айтыучу да тюйюлме, алай, айтмасанг, киши билмейди.    
Регионланы таматалары аллай затлагъа уллу эс бурмайдыла. Башха жерледе уа биледиле аны кючюн. Сёз ючюн, Алтайны губернатору башда сагъынылгъан кёрмючледе, ала уа юч-тёрт кюн барадыла, келигиз, кёрюгюз деп кюн сайын эсгертгенлей турады, жыр-тепсеу къауумларын да элтип, адамланы кёллерин кётюреди. 

– Атла тутаса. Къарачай атланы сюйгенлени Россей ассоциацияларыны президентисе.  Кёпмюдюле ала? Ат кёрмючлеге уа къатышамыса?

– Германияда, Италияда да бир беш-алты кере, Москвада, Санкт-Петербургда да сансыз кере болгъанма кёрмючледе. Россейде къарачай атланы саны юч минг бла жарымды. Бизде уа отуз мингден атлайды. Мени кесими жюз бла жыйырма атым  барды. Ассоциация аланы къумалылыкъларын сакълар муратда къуралгъанды.  Малкъар ат деп да тюбейди эрттегили жазмалада. Сиз анга эс бурмайсыз ансы.

– Мында, Бал чучхурлада, кёп тюбешиуле боладыла – «Айран», «Эки къанат», «Автор жырла» дегенча. Ала да келтире болурла туристлени бери?

– Хау, ала имидж рекламадыла дерге боллукъду. Бир тюрлю бир ишге аталгъанлары да барды. Бизни бетибизни кёргюзтедиле, кёплени бу жерлеге атландырадыла. Белгили адамла да келедиле: балерина Анастасия Волочкова, актриса Анастасия Заваротнюк, къырал депутатла ...

– Сен жандауурлукъ бла да кюрешесе.  Бергеннге Аллах береди дейдиле. Не заманда да болуп турамыды къолайынг? Кесингден къызгъанамыса, башхагъа болушур ючюн?

– Кёп жюрютеме деп да билмейме, болса уа, бу комплексге, не бир керекли ишге салама, адамгъа болушама. Юйге не келтиргеними юсюнден а, келинигизге сорсагъыз (кюледи), ол айтыр тюзюн. Артыгъы кишини да болмаз, алай тюрлю-тюрлю болумлада адам кеси этеди аны оноуун. Ма деп, берип да баралмайма, беш-алты адам тилесе, сагъыш этип, кимге бегирек керек болгъанын билип, алай узатама.

– Бусагъатда жандауурлукъ акцияла терк-терк къураладыла. Сизде да барадыла ала.

– Хау, «Сабийлеге сюймеклик саугъа эт» деген ат бла фестиваль баргъан эди, Биттирланы Людмила да болушуп бир жыл 1 июньда. Ол кезиуде Къарачай шахарда университетни ректору Тамбийланы Бурхан эди, андан тилейбиз да, дипломчуланы суратларындан жыйырмасын келтиреди. Нёгерлерими, шуёхларымы жыйып, аукцион этип, жюз минг сом тенгли  жыйгъан эдик. Аны онкологиядан ауругъан сабийлеге бергенбиз. Болушургъа керекди бир бирге.

– Аз-кёп эсе да, ишлеген адам хайыр тюшюреди. Сен а неге къоратаса аны?

– Кёп жерде изленеди къолай. Сёз ючюн, мен жер кёре айланыргъа бек сюйюучюме. Кёп къыраллада болгъанма.  Анга къоратама ахчамы. Омакъ машина излемейме, жумушума жарасын ансы. Сюйсенг ийнан, сюйсенг ийнанма, фатарда жашайма. Юйде турургъа сюе болурма мен да, хар бир таулу адамча, алай… сат дегенликге, бу комплексге жюрегим бла берилгенме да, аны да эталлыкъ тюйюлме. Умутунга жетер ючюн керекдиле къолай да, кюч-къарыу да.

– Иш жокъду деп тарыгъадыла бусагъатда кёпле.

– Къолларындан келгенни да этмейдиле бир-бирле. Сёз ючюн, кесим бетон къуйгъандан эсе, ахча берип, башха адамгъа этдирсем а дегенле бардыла. Малчылыкъ бла кюреширге болады, машинанг бар эсе, адамланы керек жерлерине элтип да этерге боллукъса хайыр. Мен да тутама мал. Атларым, беш-алты ийнегим, эки эшегим, эчкиле, къойла, баппушла, тауукъла да бардыла.  Уллу юйюрде ёсгенме – беш къарындаш бла беш эгеч. Атам бухгалтер болгъанды. Анам, Бостанланы Дунизат, бек къаты эди бизге, неге да юйретгенди. Сабийлей окъуна ийнегибизни кюте, китап да окъуй, аз кюн ётдюрмегенме.

– Китап окъугъанла, маданият къайгъысын этгенле аздыла.

– Ол терсди. Кесим ючюн айтмайма, алай сабийге гитчелигинден окъуна акъыллы китапла окъумасанг, аны ол затха юйретмесенг, ол жыйырма жылында къанбуз боллукъду.

– Ахчасы болгъаннга культура керек болмай къалгъанды. Къолайсызырагъ а халкъыны, аны маданиятыны къайгъысын этерге кюрешеди. Алай аны къолундан не келсин?

– Ала бир болалмагъанлары жарсыулуду. Ма былайда тарых музей барды, къарачай арбаз да къурагъанма. Неге керекдиле, андан эсе былагъа къоратханынга Нарсанада бир фатар алып, аны арендагъа берип къойсанг хайырлы тюйюлмюдю дегенле тюбейдиле. Келгенле, асламында оруслула, къарайдыла, шагъырей боладыла бизни тарыхыбыз, жашау болумубуз бла. Къарачай арбаз, анда къарачай ат, къарачай къой деп бар. Комплексни магъанасын  не бла санагъын? Бир-бир жамауат биригиуле жылгъа этгенни бу музей бла арбаз бир кюннге этедиле.

- Мындан ары уа не мурат этесе?

– Испанияда рыцарь турнирле баргъан жерлеге ушатып, «Алан шахар» ишлей турама баш жанында, проект этип. Кюрешеме, тышындан келип, бир адам да этерик тюйюлдю бизге аны.