«Столда тузу бла туз орунну тутмагъыз»

Врачладан-кардиологладан, жыл санлары келген адамладан да гипертония, гипертоник деген сёзлени кёп эшитирге болады. Бу ауруу жаш адамлагъа, аланы бегирекда толуракъ, эртте окъуна семирип къалгъан, аз къымылдагъан, аз жюрюген, игирек, татыулуракъ ашаргъа сюйген къауумларына къаты жабышады.

Медицина тил бла айтсакъ, анга артерия давление, тауча уа - къан тамырлада къанны басымыны кётюрюлюую дейдиле. Кючлю, татымлы аш-азыкъдан кесин тыя билип неда диетаны сакълау бла гипертониядан къыйналгъан адам аурууну селейтирге боллукъмуду? Аны юсюнден  КъМКъу – ну госпиталь терапия кафедрасыны устазы,медицина илмуланы кандидаты, врач – кардиолог  Владислав Василенко  бла ушакъ этгенбиз.

- Ушагъыбызны бек алгъа быллай соруудан башларгъа сюеме: гипертониядан ауругъан адам не затдан кесин сакъларгъа керекди?

- Бек биринчиси,  къайгъы этмезге, ашыкъмазгъа, ауур кётюрмезге. Айхай да, ол битеулю рекомендацияды. Андан да игиси уа - тютюнню къояргъа, ашдан кесин тыя билирге, артыкъ  ауурлугъундан къутулургъа, санын -чархын женгилирек этерге, энчи, иги да эркин диетаны сакъларгъа, ичги бла кюрешмезге керекди.

- Жашау халны тюрлендириу бла дарманланы хайырланыуну мардасын азайтыргъа онг бармыды?

- Хау, хайырланылгъан дарманланы хайырланыуну мардасын врачны башчылыгъы бла азайта барыргъа боллукъду, артдан-артха уа бир-бир кезиуледе аланы къоюп къояргъа да болады. Кертиси бла да, не зат бола тургъанын кеси аллына билир ючюн, артерия басымны ёнчелей турургъа юйренирге эмда жазып къоя турургъа керекди. Гипертоник артерия басымгъа кёре белгили бир тарихлеге жетерге деген мурат бла жашау халны тюрлендирирге керекли шартха итинирге боллукъду. Саулукъгъа бек аламат кёрюмдюге 120/80 тарихле саналадыла.

Битеу дунияда да гипертониягъа багъыуну хайырыны азлыгъы жаланда обществолу саулукъ сакълауну системаланы къарыусузлукъларындан тюйюлдю, кёбюсюнде саусузну мёхеллигинден бла ол кесини саулугъу ючюн жууаплылыкъны докторну боюнуна атаргъа кюрешгени да ючюндю. Алай, саулукълу жашау хал жокъ эсе, аны дарманла къураяллыкъ тюйюлдюле.

- Гипертониядан ауругъан адамны аш-азыгъыны къыйматы, хайырымы дейик, недеди?

- Урушха дери Европада былай айтып болгъандыла: «Кюн сайын бир алма ашасанг - кёп жашарыкъса». Энди уа кюннге - 4-5 алма, аланы да бутербродланы, сосискаланы бла пельменьлени орунларына дейдиле. Адам асыры бек семирип бара эсе, тузну бла этни, конфетлени азайтхандан сора да, аш-азыкъ бла бирге чархына кючню-энергияны келиуюн да азайтыргъа керекди. Тиширыуну бели сексен сегиз сантиметрден кёп эсе уа, ол да аш-азыкъны бла битеу да жашау халыны юслеринден иги сагъыш этмей жарарыкъ тюйюлдю.

- Диетаны юсюнден тынгылы айтсагъыз  эди.

- Гипертонияны къыйыннга айлана барыуун диета иги да тохтатырыгъын тинтиуле кёргюзтгендиле. Ол а жорукъланы комплексиди. Аланы саусуз аз-аздан кесини жашау жоругъуна айландыра барыргъа керекди. Рацион кюннге эки минг килокалорий чакълы береди, ол а ишлеп тургъан абадан адамны энергия жаны бла къоранчларын толусунлай жабады. Адам семирип эсе уа, килокалорийлени азайтыргъа керекди.

Диетагъа уа была киредиле: тахта кёгетле бла жемишле, крупаладан ашарыкъла. Алай бу продуктлада клетчатка барды, ол а ал кезиуде аш орунда бир кесек тапсызлыкъны чыгъарыргъа боллукъду, алай бираздан ол да кетеди. Жангы ашарыкъгъа юйрене, аз-аздан битеу ол продуктланы мардаларын кёбейте барыгъыз. Бу диета татымлы затлары бла байды, ала уа къанны басымын тап этедиле, битеу да саулукъгъа хайырлыдыла. Андан сора да, ол рацион натрийни хайырланыуну азайтады, ол а гипертонияда бек кереклиге саналады.

- Диетаны къалай башларгъа боллукъду?

-Аз-аздан башлагъыз. Кюннге тахта кёгетледен бирин неда экисин хайырлана эсегиз (чийлей неда биширилгени болса да башха тюйюлдю), экинчи эрттен неда тюш азыкъгъа дагъыда бирер порция къошугъуз.

Жемишлени арталлыда ашамай эсегиз, азыгъыгъызгъа неда къабар затыгъызгъа бир порция къошугъуз. Алгъын ашарыкъгъа къоша келген жауну жаланда экиден бирин хайырланыгъыз. Кёбюсюнде жауу кетерилген неда жаусуз приправаланы бла соусланы алыгъыз, бек калориялы продуктладан бири - майонезни уа - угъай. Артыкъ къалын болмагъан сютден этилген продуктланы хайырланыуну кёбейтигиз.

Этни азыракъ ашагъыз. Ол кюннге 200 граммдан кёп болмасын. Тахта кёгетлени бла пиринчни, бурчакъ-къудору ашарыкъланы кёбейтигиз. Десерт халда жемишлени бла жауу аз болгъан продуктланы хайырланыгъыз. Къургъакъсытылгъан жемишлени, къатдырылгъан жюзюм бла бирге къозланы, жукъа кефирни жауда къууурулмагъан нартюх къурмачны, жангы тахта кёгетлени ашагъыз.Тузну хайырланыуну азайтыгъыз. Кюннге чай къашыкъ бла бирден кёп болмасын. Тузу
кёп ашарыкъланы хайырланмагъыз: къыймаланы, къакъ этилген затланы, тузлу бишлакъланы, консерваланы, майонезни, чипсылени.

Столда тузу бла туз орунну тутмагъыз. Ашарыгъыгъызда калийи бла магнийи кёп болгъан продуктланы хайырланыгъыз. Картофда, хыярда, къара эрикде, бананлада калий кёпдю. Магний бла уа къышхыры болгъан ётмек, зынтхы, гречка, будай какла, чюгюндюр, быхы, къозла байдыла. Аланы сютден этилген продуктладан башхаракъ ашаргъа керекди. «С» витаминни болушлугъу бла къан тамырланы кючлендиригиз. Мында да тахта кёгетле бла жемишле биринчи жердедиле. Аланы чийлей болса да, бир кесек жарашдырып да ашагъан хайырлыды.

Алайды да, саусузгъа жаланда врач угъай, ол кеси да болушады. Пациент бла доктор бир бирлерин иги  ангыласала, саусуз врачны айтханын этсе эм диета тутса,  ауруу да кете барлыкъды.