Илму – экономиканы айнытыуну мурдору

Шёндюгю дунияда бизни къыралны, аны регионларыны къолайлыгъы кёбюсюнде илмуну айныгъаны бла байламлыды. «Мен оюм этгенден, бу сферагъа энчи магъана берген, бийик технологиялы производстволаны онгдургъан, тийишли тинтиу ишлеге финансла, информация, производстволу онгла берген регионла озадыла башхаланы», - дейди РАЕН-ни академиги, РФ-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Пшикан Таов.

- Илмусуз жамауатха да оноу этер амал жокъду. Ол аны социал структурасын окъуна тюрлендире барады. Шёндю саулай дунияда бийик билим керек болгъан усталыкълада уруннганла кёпден-кёп бола, къара ишчилени саны уа азая барады.

Бизни республикабызны илму эмда инновациялы жаны бла айныуун сюзгенде, быллай оюмгъа келесе: илмугъа бизнесден неда бюджетден тышындан инвестицияла келирча этерге не кюрешиле эсе да, андан артыкъ уллу хайыр чыкъмайды. Къабарты-Малкъарда илмугъа аслам билеклик бюгюнлюкде да бюджетден этиледи, алай ол да, башха регионла бла тенглешдиргенде, бек азды.

Дагъыда бизни илму учрежденияларыбыз экономиканы излемлерин хазна жалчытмайдыла, промышленностьну неда эл мюлкню инновацияла жаны бла айнытыу темаланы кеслерини илму-излем ишлеринде кёргюзтмейдиле. Алай илмуну къошумчулугъу болмай, республиканы экономикасын мындан ары айнытыр онг боллукъ тюйюлдю. Ол бегирекда шёндюгю агротехнологияланы жарашдырыу бла байламлыды.

Агропромышленный комплексни эмда эллени ышаннгылы айнытыу жаны бла правительстволу комиссияны былтыр 13 декабрьде бардырылгъан кенгешинде аграр илмуну шёндюгю халини юсюнден сёлешиннгенди. Эл мюлкде иги ёсюмню тийишли илму база болмай жалчытыргъа амал жокъду, деген оюм энчи белгиленнгенди. Аграр бёлюмню къолайлыгъы илму жангычылыкъладан эмда шёндюгю технологияладан къалады. Анда уруннганлагъа быллай амалланы хайырланыугъа, сырьёну бла продукцияны бютюнда тынгылы жарашдырыугъа кёчерге керекди. Жаланда алай бла боллукъду кёп борчланы тамамларгъа эмда жангы сатыу-алыу рыноклагъа чыгъаргъа.

Селекция-генетика араланы къурауну да къолгъа алыргъа, аны юсю бла къумалы малчылыкъны да тири айнытып башларгъа керекди. Сёзсюз, ол борчланы да илму къатышмай тамамларгъа къыйынды. Анга деп, бек биринчиден, эл мюлкге жангы технологияланы сингдирирге къолларындан келген специалистле болургъа керекдиле. Ол себепден бизни аграр университетге къырал тийишли заказ этерге борчлуду. Аны билим бериу программалары, илму-излем ишлери рынокну, республиканы да сурамларын толусунлай жалчытыргъа керекдиле.

Ал жыллада республикада къыйматлы ишлеген эл мюлк илму учрежденияладан бирине гибридлени селекциясы эмда урлукъланы производствосун къурау бла кюрешген Битеуроссей нартюх илму-излем институт саналгъанды. Ол нартюхню гибрид урлукъларын чыгъарыу жаны бла Къабарты-Малкъаргъа саулай къыралда окъуна алчы болургъа онг бергенди. Бу сферада эмда къумалы малчылыкъда бизни жетишимлерибиз баям эдиле.

Республикада эл мюлк инфраструктураны чачылгъаны бюгюнлюкде окъуна бек уллу къоранчла келтиргенлей турады. Сёз ючюн, эл мюлк продукция чыгъарыучула – бизни фермерлерибиз – урлукъну, терекчиклени, къумалы малланы тыш регионладан эм башха къыралладан сатып аладыла, анга бек кёп ахча къоратадыла.

Илмуну, билим бериуню эм производствону араларында байламлыкъланы жокълугъу жаланда аграр бёлюмге хата салгъаны бла чекленип къалмайды. Белгилисича, КъМР-ни Башчысыны буйругъу бла былтыр эксперт-аналитика совет къуралгъанды. Аны къауумуна кёп тюрлю специалистле, ол санда илму-излем институтланы, бийик билим берген учрежденияланы келечилери да киргендиле. Советни баш борчу – битеу бёлюмледе, бегирек да социал-экономикалы сферада проблемаланы илмугъа таянып тамамлау жолланы излеудю. Бу ишде алимлени, жамауатны келечилерини, толтуруучу эмда законла чыгъарыучу власть органланы, тюрлю-тюрлю сфералада профессионалланы оюмлары да эсге алынадыла.

Советни ишини планы быллай бёлюмледен къуралады: «Эл мюлк», «Промышленность, «Финансла эм кредит», «Къурулуш эм ЖКХ», «Производстволу болмагъан сфера». Эл мюлкде «Аренда халланы игилендириуню юсю бла жерлени хайырланыуну къыйматлыгъын кючлендириу» деген тема сюзюледи. Промышленностьда республиканы быллай предприятияларыны бла РФ-де аскерчилени заказларын толтургъан организацияланы араларында байламлыкъла къурау амалла изленедиле. Финансла бла кредит блокда гитче эмда орта предпринимательствогъа билеклик этиу амалла сюзюледиле, къурулуш эм ЖКХ-да уа быллай организацияланы проект-смета документацияларыны качествосун игилендириуге эмда жангы технологияланы сингдириуге баш магъана бериледи.

Производстволу болмагъан сферада уа советни къаууму шёндюгю болумда курортланы эмда туризмни тири айнытыуну жолларын белгилеу бла кюрешеди. Сагъынылгъан борчланы тамамлау бла тийишли эксперт къауумла кюрешедиле. Аланы ишине, айтылгъаныча, алимле да къатышадыла.

Бу темаланы юсю бла иш тынгылы бардырылып башланнганда быллай шарт ачыкъланнганды: республикада вузланы эмда илму-излем институтланы бу жаны бла себеплик этерча артыкъ онглары жокъду, нек дегенде ары дери алада бу жумушла бла кюрешилмегенди. Аны къой, республикагъа эм магъаналы болгъан «Аренда халланы игилендириуню юсю бла жерлени хайырланыуну къыйматлыгъын кючлендириу» деген тема бла, башхаланы айтмай да къояйыкъ, Аграр университет окъуна кюрешмейди.

Быллай халда илмуну, производствону эм эл мюлкню араларында не байламлыкъланы юслеринден айтыргъа боллукъду… Мени оюмума кёре уа, бу университет, жаланда илму тинтиуле бла кюрешиу бла чекленип къалмай, къырал власть органлагъа тийишли оноула этерге болушургъа, илму жангычылыкъланы экономикада хайырланырча предложенияларын да кёргюзтюрге керекди. Иш алай къуралса, не тюрлю проблеманы да женгил тамамларгъа боллукъду.

Республикада илму-излем институтланы, вузланы онглары азайгъаныны хатасындан аланы илму-технологияла жаны бла ишлерини саны да таркъайгъанды. Студентлени илму-излем ишге сейирлерини юсюнден айтсакъ, ол да, асламысында, жаланда аланы кеслерини итиниулюклерине таянады. Мында бир тюрлю файда тюшюрюуню юсюнден айтыр амал жокъду. Алай бюгюнлюкде кёпмюдюле бошуна ишлеп турургъа сюйгенле?.. Вузлада тинтиулени тематикалары да тёрелидиле, ала шёндюгю дунияны, рынокну излемлеринден бек узакъдадыла.

Алайды да, республикада аз-маз сакъланнган илмуну айнытып башларча, ол да экономикагъа иги себеплик болурча не мадар этерге керекди? Биринчиден, сагъынылгъан институтла бла бийик билим бериу учрежденияла республиканы проблемаларын тамамларгъа тири къатышырча жангы система къураргъа. КъМР-ни Правительствосу, бизнесменле бла оноулашып, аллай темаланы шарт белгилерге борчлудула. Аланы тамамлауну, тийишли оюмла жашауда къалай толтурулгъанларын да контрольда тутаргъа. Бу ишге къатышхан учрежденияла, аны юсю бла не мадар этгенлерини, анга неллай бир ахча къоратханларыны юсюнден хар жыл сайын Правительствогъа отчёт этерге керекдиле. Шёндю илмугъа бла билим бериуге къоратылгъан ахчаны экономиканы, социал сфераны тирилтирге себеплик этерик магъаналы сфералагъа эм технологиялагъа бёлюрге тийишлиди. Алагъа ахчаны къыралны неда республиканы бюджетлерими берликдиле огъесе анга жер-жерли бизнес къошуллукъмуду - аны да белгилерге.

Институтла бла университетле кеслерини финанс, кадрла, информация эмда техника жаны бла кючлерин бир къадар болмачы темалагъа жаймай, кертиси бла да иги хайыр келтирирге боллукъ проектлеге салыргъа керекдиле. Бу ишде башха регионлада да не бла кюрешилгени бла шагъырей болсала, алада ахшы сынауну хайырланыугъа алсала - ол да игиди. Саулай къыралда бу жаны бла бегирек да неге эс бурулады – анга да кёз-къулакъ болуп турургъа, туурадан къарап турмай, аллай ишге тири къатышыргъа да керекди.

Дагъыда, мен оюм этгенден, илмуда урунургъа сюйген студентлеге, аспирантлагъа, докторантлагъа шёндюден эсе кёбюрек онгла берирге, билеклик этип турургъа тийишлиди. Хау, ол тынч иш тюйюлдю, алай андан башха амал жокъду.

Бу предложенияланы бары да бошуна айтылып къалмазча республикада дайым ишлеп тургъан энчи комиссия къураргъа тийишлиди. Аны къауумуна власть органланы келечилери, алимле бизнесменле кирирге керекдиле. Ала институтлада бла университетледе быллай оноула къалай толтурулгъанларына кёз-къулакъ боллукъдула.

Болум тюрленмесе, бизни республика шёндюгю технологияладан, анга кёре уа конкуренциягъа чыдамлы продукциядан къуру боллукъду. Ол а артдан-артха къала баргъан регионланы санына тюшеригибизни ышаныды. Шёндюгю дунияда илму, къайсы къыралда да, жамауатны эмда экономиканы айныууну баш мурдоруду.