Аты айтылгъан, таурухлу Хусей

Залийханланы Чокканы уланы Хусей - халкъыбызны атын иги бла айтдыргъан жашларыбыздан бири. Аны 20-гъа жууукъ сыйлы аты болгъанды. Ол санда: СССР-ни спортуну устасы, СССР-ни эм РСФСР-ни сыйлы тренери, спорт жаны бла халкъла аралы даражалы судья, РСФСР-ни, КъМАССР-ни, Чечен-Ингушетияны, Север Осетияны, Къарачай-Черкесни  культурасыны сыйлы къуллукъчусу, КъМР-ни Альпинизм эм тау-лыжа спортуну федерациясыны президенти, Россейни Росохотсоюзуну сыйлы члени, Илмуланы халкъла аралы академиясыны сыйлы  академиги, Чыгъармачылыкъны халкъла аралы академиясыны сыйлы академиги.

Мингле бла адамла  бу даражаладан жангыз  бирине  ие болалмай, жашауларын оздургъандыла. Залийхан улу уа буюрулгъан ишден къыйынды деп артха  турмагъанды, чегине жетдирмей да къоймагъанды.

Жашау жолуну юсюнден айтханда, 1917 жылда 24 апрельде ёмюрледен бери да бийикледен ёзенлеге жортхан, жыр макъамлы Бахсан сууну жагъасында орналгъан Тегенекли элинде туугъанды. Анга жашлай Уллу Ата журт урушну ауурлугъун сынаргъа тюшгенди. Къазауатны кезиуюнде НКВД-ны Бакуда ара школунда окъуй болады.

Уруш Кавказгъа жетгенде, милицияны школуну курсантлары аскер бёлюмле бла бирге кёп сермешлеге къатышхандыла. Хусей да нёгерлери бла бирге бизни республиканы жеринде атышыулада къауум кере жаралы да болгъанды. Алай, жалгъан дау бла тутулуп, тутмакъда он жыл олтургъанды. 1956 жылда уа, аны къагъытларына жангыдан къаралып, терслиги болмагъаны тохташдырылады.

Залийхан улу жашау жолун къаяла бла байламлы этгенди. Республикада, андан тышында да кёп бийиклеге чыкъгъанды, альпинизмни айнытыугъа кёп къыйын салгъанды.

Европаны бек бийик таууна эки жюзге жууукъ ёрлегенди. Аны башчылыгъында къыркъ мингден артыкъ адам Элбрусха кётюрюлгенди. Ол санда дуниягъа атлары айтылгъан Николай Тихонов, Илья Эренбур кибик жазыучула.

Айтхылыкъ къаячы «СССР-ни спортуну устасы» деген атха бизни республикадан биринчи болуп тийишли болгъанды. 1961 жылда уа анга РСФСР-ни сыйлы тренери деген ат берилгенди. Ары дери бизни республикадан аллай  даражагъа бир киши тийишли болмагъанды. 1966 жылда уа аны башчылыгъында  И. Кахиани,  Г.Степанов,  В.  Науголбный, С.Шацкий, Залийханланы Михаил, Ю. Порохня, А. Керимов,  Л. Занилов, С. Шведов, Курданланы М., А. Харченко, Г.Келесников Памирге ёрлеп алтын майдал бла саугъаланнгандыла.

Хусейни аты дуниягъа белгилиди. Ол кёп тыш къыраллы альпинист клубларыны майдалларын алгъанды. Ол санда Англияны, Италияны, Австрияны, Болгарияны, Германияны, Мексиканы, Югославияны да. Дагъыда США-ны сегиз клубуну эм география обществосуну члени эди.

Арт жыллада ишлерини, жашаууну юсюнден айтханда, «Приэльбрусье» миллет парк аны башламчылыгъы бла къуралгъанды. Отуз жылдан артыкъ заманны КъМР-ни Министрлерини советинде уучу мюлклени таматасы болуп ишлегенди.

Кесини туугъан эли Тегенеклиде белгили оруслу жазыучу, жырчы Владимир Высоцкийни атын жюрютген альпинист-уучу музей къурагъанды. Халкъыбызны культурасын кётюрюуде, миллетлени араларында шуёхлукъну кючлендириуде бу ишни уллу магъанасы барды. Солургъа Минги тау тийресине келген оруслула, башха миллетлени келечилери да  ары къайтадыла. Анда поэтни, жырчыны Кавказ бла байламлыгъын кёргюзтген экспонатла бла шагъырей боладыла.

Андан сора да, мында таулуланы  тарыхларыны, жашау-турмушларына жораланнган бёлюм да барды. Алайда уа таулу жыйрыкъла, чепкенле, адырла, сауутла кёребиз. Къуру тышындан келгенлеге угъай, ала бизге да сейирдиле. Бу тийреледе жашагъан жаныуарланы макетлерине да сюйюп къарарчады.

Къыралны кёп жерлеринде бардыла быллай музейле. Ала бла да байламлыкъ барды. В.Высоцкийни юсюнден хапарлары басмаланнган газетле, журналла жибередиле. Аз-кёп болса да, ахча бла болушханла да бардыла. Ол санда генерал  Юрий Агафоновну эм башхаланы  айтыргъа  боллукъду.

Хусей 2003 жылда дуниядан кетгенди. Алай  аны этген ишлери унутуллукъ тюйюлдюле, халкъны эсинде турлукъдула. Бахсан сууну ташларындан къалатхан музей ёмюрлюкдю. Ол болгъан къадар аны аты айтылгъанлай турур. Бюгюнлюкде анга Залийхан улуну юй бийчеси  Шамкъыз къарайды. Келгенлеге эшиклени ачады, анда болгъан экспонатланы юслеринден хапар айтады. Жырчыны бла баш иесини араларында шуёхлукъларын эсгереди.

Ол музейни кесини жеринде ишлетген эди. Ичи, тышы да бек тазады. Арбазында айбат терекле, ариу гюлле ёседиле. Жомакъдача аламат жер. Алай бир жарсыу да барды. Къыш ичинде сууукъду. Экспонатлагъа уа жылы хауа керекди.

Андан сора да, Шамкъыз бу мекямны кеси къыйынына жюрютеди. Бери келгенден ахча алмайды. «Бу адамны осуяты бар эди музейге иги къара деп. Саулугъум болгъан къадар аны бардырлыкъма»,-дейди.

Хусейге жашлай урушну, кёчгюнчюлюкню да сынаргъа тюшдю. Алай ол мурат  этип окъугъан да этди, сюйген ишин да бардырды. Кёп даражагъа, сыйгъа да тийишли болду. «За отвагу» майдал - 1943 жылда, «Знак Почёта» орден - 1986 жылда, Жуковну майдалы - 1996 жылда, Халкъланы шуёхлукъларыны ордени 2000 жылда берилгендиле. Чыгъармачылыкъны  халкъла аралы  академиясы уа уучулукъну профессору Залийханланы Хусейни аты бла алтын эм кюмюш майдалла чыгъаргъанды.

Бу адамны юсюнден не кёп айтсанг да, артыкъ боллукъ тюйюлдю. Къысха хапарыбызда  къауум ишини, сыйны юслеринден билдирдик. Урунууда болдургъан ахшы кёрюмдюлери бла ол кесине ёмюрлюк эсгертме  ишлегенди. Аны кибик  кишиледиле халкъны  эсинде къаллыкъла эм юлгюге тийишлиле.