Бир талай жыл мындан алгъа «Комсомольская правда» газетден журналистле Кавказ таулада агъач кишини кёрген, билген болгъанын соруп, тинтип, тау элледе айланнганларыны юсюнден статьяла жазылып тургъандыла. Алагъа Къабарты-Малкъардан журналистле да къошулгъан эдиле.
Аладан бири Евгения Белгорокова болгъанды. Бир беш-алты жыл мындан алгъа уа, мен, Османланы Хыйса, Мамашланы Магомет да Думалагъа барып, анда кёчгюнчюлюкге дери жашагъан чегемлилени юйлеринден къалгъан таш хуналаны да кёрюп, суратха алгъан эдик. Андан къайтып келе уа, эллиледен бирине тюбеп, хапар соруп башлайбыз. Ма ол заманда жашауу келген эр киши: "Думалада алгъын заманлада алмостула болгъандыла. Аланы юсюнден дурус хапар билген бир тиширыу барды, ол сауду. Анга тюбесегиз керекди, ол хапар айтыр"-, дейди.
Биз ол тиширыуну юйюне барабыз. Кёп олтургъан эдик, кёп сейирлик затланы да эшитген эдик андан. Бек башы уа - алмосту аланы юйлеринде жашап болгъанын билгенбиз. "Анга деп анабыз стол юсюнде аш къоюучю эди. Эрттенликде табакъ таза болуучусу эсимдеди. Бюсюремеген заты болса уа, хар затны чачып, тёгюп кетер эди". Аны хапары мени эсимде къалгъанды.
Сёзсюз, Шимал Кавказда алмосту (анга дагъыда къарлы, кийик адам дегендиле) болгъанды. Аланы юсюнден кёпле хапар айтадыла. Алай аланы хапарларыны кертилигине бла таурухлугъуна окъуучу кеси багъа берсин.
1960 жылны жай айларында профессор А.А.Машковцев, артдаракъ а профессор Ж.Т.Кофман, Шимал Кавказны тауларында кёп кюнлени айланып, узакъ ёмюрледе жашагъан адамланы излегендиле. Аланы тинтиулерине кёре, керти да алмосту болгъанды. Анга шагъатха алимле адамладан эшитген хапарланы келтиредиле. Аладан бири уа буду: "Мен Зольск районнга зоотехник болуп ишлерге келген эдим. Къоншулада той барады. Асыры къызыудан, отоугъа кирген эшикни ачып къояма. Ундурукъда таянып тургъанымда, къулагъыма бир тауушла эшитиледиле. Полгъа къарайма да, элгенеме. Юсюн тюк басхан, кёзлери да къыйсыгъына айланнган бир зат олтуруп тура эди. Аны онг къолу сол инбашында, сол къолу да онг инбашында эдиле. Ол, бусагъат мени юсюме секирликча, кёзлерин алмай къарап тура эди.
Алай бир талай заманны олтурдукъ. Сора, кесим да сунмай тургъанлай: "Я Аллах, къайдан чыкъдынг сен а?"- дедим. Олсагъат ол зат, уллу атлап, юйден чыкъды, андан а бир аман ийис къалды. Тангнга дери кёзюмю къысмадым. Эрттенликде уа юйню иесине шайтанны хапарын айтдым. Ол а шайтан тюйюлдю, алмостуду ,-деди. - Алгъын къоншу къатынны гытысында тургъанды, ол ауушханы бла уа Локъман Амшуковну юйюне кёчгенди", - деп хапарлагъанды Н.Я.Серикова.
Алмостуну юсюнден башха колхозчула, мал кютюучюле да кёп айтхандыла. Аланы хапарларына кёре, алмосту, къошлагъа кирип, азыкъларын ашап тургъанды, бал батманла тутханланы уа - балларын. Къышда уа чегетде агъач киши, алмосту узун атлай, къарны жырып айланнганды.
Алмсотуну юсюнден билгенин къарачайлы Хубийланы Вениамин да жазгъан эди. "2010 жылда журналист Мария Васильевна Ламихова, Россейни кёп жерлериндеча, уллу Къарачайны, Къабарты-Малкъарны ёзенлеринде, тау эллеринде да айланып, агъач кишини юсюнден керти, къурашдырылгъан да хапарланы жазгъанды. Учкуланны къош сёзге бура, «Уч-Кулан» деп кёчюргенди да, ол сёзню магъанасын «юч къобан»: Хурзук, Учкулан, Къобан сууланы атлары бла аталгъанды эл деп да чертгенди. Къарачайлыланы «Агъач киши» деп айтханлары М.Ю.Лермонтов Теберди жамауатха «Жемат» деп айтханча болуп къалгъанды. М.Ламихова да, агъач кишини атын тюрлендире, «очо-кочи» деп ангылагъанды. Публицист тиширыуну таурухча жазгъан хапарын биз, ууакъ сабийчикле болуп, анамдан эшитген эдик. Андан бери уа 70 жылдан аслам озгъанды. Ол таурух маталлы хапарны эшитмегенлеге айтайым, эшитгенлени да эслерине салайым.
Учкулан эл жангы къурала тургъан заманлада бир къарачайлы темирчини суу-суратча ариу къызы, кесини нёгерлери бла чегетге, кёгет жыяргъа баргъанды. Бирери бирер жары жайыладыла. Сора, темирчини къызыны ачы къычырыгъын эшитип, жанлары къайгъылы болуп, элге къачадыла. Сау эл, чегетге жайылып, талай кюнню-кечени излесе да, къызны табалмагъанды. Аны алыргъа сёз тауусуп тургъан жаш а тюнгюлюп къалмагъанды. Кёгетни бишер заманы жетерге, чегетде айлана барып, наныкъла жыя тургъан сюйген къызын кёрюп, къууанч тыпырлы бола, къатына баргъанды.
- Мен элге къайтырыкъ тюйюлме. Мында эрим бла жашарыкъма,-деп, къыз аякъ тиреп тохтагъанды.
Жаш, къызны марап, ызындан баргъанында, агъач кишини бла юй бийчесини куркаларына тюртюлюп къалгъанды. Ачыудан къаны къайнай тургъан жаш, тапанчасындан атып, экисин да ёлтюргенди. Аланы атына жюклеп, элге элтгенди. Элчиле, темирчини къызын да, агъач киши киеуюн да жамауат къабырлада асыраргъа унамай, чегетде асырагъандыла».
Москвадан криптологла, ол хапарны кертилигин билир муратда Учкуланны чегетине келип, эки къабырны да къазсала, керти да бир тиширыу сюекле бла эр киши маталлыны сюеклерин тапхандыла. Хапарда айтылгъаныча, экиси да окъдан ёлгенлерин ачыкълагъандыла. Биология илму билдиргеннге кёре, агъач киши бла адам тиширыудан сабий туумайды. Алай болса да, абхаз эр киши бла агъач тиширыудан –Занадан – сабийле туугъанларыны юсюнден бёлек жылны мындан алда жазылгъанын, артда телевидение кёргюзтгенин билебиз.
Халкъ а адамланы агъач кишиле бла жалгъашыргъа боллукъларын дурус кёрмейди. 1975 жылда жаш алим Игорь Бурцев Очамчири шахардан узакъ бармай Тхина деген абхаз элде Зананы баш сюегин тапханды. Алгъаракъдан айтсакъ, Абхазияда Очамчири шахардан бир жанына жаякълап орналгъан Тхина элден уучула, бара-барып, агъач тиширыугъа тюртюлгендиле да, тёртюсю-бешиси да бирден чабып, экиметрлик тюклю тиширыуну кючден байлап, элде Эдга Генаба деген бийге элтгендиле. Бий кийик тиширыуну, Зананы, алай бек эркелетмегенди. Тюйдюрюп, къыйнап, кесини аякъ кийимлерин тешдирирге, юйге отун, суу келтирирге юйретдиргенди.
Безий айланнган зийна эр кишиледен Зана талай сабий да тапханды. Аланы тёртюсю сау къалгъандыла. Эки жашы бла эки къызы, ёсюп, юйдегили болгъанларындан сора да, Зана ышарыргъа, кюлюрге, ары-бери жумушланы этерге юйренсе да, бир адам сёзге да юйреналмагъанды. Гитче жашы Хвит 70 жылына да тюгел жетгинчи (1954 жыл) ауушханды. Анасыча, мазаллы, уллу къарыуу болгъан адам эди, дейдиле элни кёп жашагъан къартлары. Хвитни къызы Раиса Ткуарчал шахарда ток уруп ёлгенди. Зананы туудукъларындан туугъанла Рита бла Зоя, керти да чырайлы къызла, бюгюн да сау- эсендиле. Зояны уллу жашы Жанданы юсюнден алай кёп сагъынылмайды. Уллу къызы Тамасы алай кёп жашамагъанды…
Къарачайлыла да агъач киши бла тюбешгенлерин айтып тургъандыла. Мында болуп къалмай, Малкъарны чегетлеринде да онеки агъач киши бюгюнлюкде да бардыла, дегенди Мария Ламихова 2010 жыл жазгъан публикациясында. Ол айтхандан, Кавказны бир-бир чегетлеринде Уллу Ата журт къазауатха деричи агъач кишиле, къоркъгъан-юркген да этмей, адамла бла тюбешгенлей тургъандыла. Минги тауну тёгереклеринде алмостула (агъач кишиле), адамладан къоркъмай, суу ичерге да келгендиле. Элчиле чыгъарып атхан ашарыкъны къалгъан-булгъанны жокълап, кеслерине къабарыкъ излегендиле. Бир кере уа ауруп, онгсуз болуп тургъан агъач кишини тутуп, эллиле врачха элтгенлеринде, къылыкъ этмегенлей, кесине къаратханды, дегенди Мария Ламихова.
Бюгюнлюкде Россейде зоокриптология бла (агъач кишилени излеу бла) кюрешгенле бек аздыла. Аланы ичинде дуниягъа белгили боксчу Валуев (кеси да агъач кишиге ушагъанына угъай демей) кеси ушашланы эрттеден бери да излейди дейдиле. Криптозоологла айтханнга кёре, эндиледе да агъач кишиле, тау жерледе юйленип, тёлюлерин ёсдюредиле. Аланы юслери кийиз бетлиди. Андан сарыракъла да бардыла. Боюнлары жокъну орунундады. Сюеклери экишер метрге жетеди. Къошлада малладан къалгъанны жашыртын алыргъа кюрешедиле. Кийик жаныуарлача, ала да тузну бек сюедиле. Кеслерине тёше-мёше жарашдырыргъа агъач, таш, тюк, терек булчукъла жыядыла, итлени кёрюп болмайдыла.
