Сталинград ючюн къазауат Уллу Ата журт урушну тарыхында бек къанлы, кюйсюз сермеге саналады. Шахарны эркин этиу операцияны биринчи бёлюмю 1942 жылда 17 июльдан 18 ноябрьге дери баргъанды. Алай ол толусунлай душмандан жаланда 1943 жылда 2 февральда тазаланнганды.
Жигитликни 200 кюню бла кечеси
Гитлерчи аскерлени оноучуларына 1942 жылда жай башына СССР-ны юг жанында совет кючлени жокъ этерге, Кавказны бла Закавказьени къоруулап, нефтьни къолгъа алыргъа, эл мюлкю бай болгъан Донну бла Къобанны зорларгъа, къыралны бла Кавказны байлагъан битеу коммуникацияланы чачдырыргъа, алай бла урушну къысха заманны ичинде хорлам бла бошаргъа борчла салыннгандыла. Алай аланы умутларын совет аскерчиле юзгендиле.
Тарыхчыланы шартларына кёре, Сталинград ючюн сермешде эки миллион адам жоюлгъанды. Алай башхаларыны айтханларына кёре, ала андан да кёпдюле – юч миллион. Фашист аскерлеге шахарны эки ыйыкъны ичинде къолгъа этерге буйрукъ бериледи. Европаны къыралларын артыкъ уллу къыйын салмай зорлагъан фашистле умутлары толлукъларына толу ийнанып эдиле.
Вермахны 6-чы армиясына совет къоруулау ызны чачдырыргъа, шахарда гитлерчи низамны тохташдырыргъа борчла салыннгандыла. Алай бла Каспий тенгизге, ызы бла уа Кавказгъа къысха жол ачыла эди. Немислиле Донбассны, Воронежни, Ростовну аладыла – ызы бла уа бу тизмеге Сталинградны къошаргъа керекди.
Алай «Барбаросса» планнга толургъа онг берилмегенди, 6-чы аскерни башчысы генерал Паулюс битеу кючню шахаргъа бургъанына да къарамай. Анга генерал Тимошенко башчылыкъ этген 62-чи совет аскер къажау турады. Былайда къанлы къазауат эки айны баргъанды. Бу кезиуде 227-чи номерли буйрукъ къабыл кёрюледи: «Артха бир атлам да этмезге!». Ол а кесини хайырын келтирмей къоймагъанды. Гитлерчиле шахарны алыр ючюн не уллу кюч салгъан эселе да, ала алгъыннгы жерлеринден 60 километрден узакъ баралмагъандыла.
Шахар ючюн атышыу 200 кюнню бла кечени баргъанды. Миллион бла жарымдан аслам мамыр адамдан къазауатны ахырына сау жаланда он минги къалгъандыла. Немислиле шахарны сунмай тургъанлай азатлагъандыла дерча тюйюлдю, алай власть органла адамланы башха жерлеге кёчюрюу ишни къурамагъан эдиле. Болсада сабийлени кёбюсюн сакъларгъа, аланы къоркъуусуз жерлеге элтирге онг а болгъанды. Къалгъанлагъа уа «Артха бир атлам да этмезге!» деген буйрукъ берилгенди.
Адамла душман аскерлеге къажау ызла ишлетиуге къатышхандыла, кёпле кеслерини ыразылыкълары бла фронтха кетгендиле. Къалгъанлары уа заводлада сауутла чыгъарып, Хорламны жууукълашдыргъандыла. Станокла уа кече-кюн да тохтамай ишлей эдиле. Мамыр адамла фронт, Хорлам ючюн къарыуларын аямагъандыла.
Уллу Ата журт урушну тарыхында бек уллу «Уран» операцияда вермахтны айырмалы 330 минг аскерчилери бла офицерлери къоршоугъа тюшгендиле. Бу сермеш 100 минг квадрат мерт жерде баргъаны да аны кюйсюзлюгюне, аскер башчыла анга берген магъанагъа шагъатлыкъ этеди.
Пауль Карель «Выжженная земля» деген китабында Сталин вермахтха андан уллу заран салыргъа хазырланнганын белгилеп жазгъанды. Немисли тарыхчыны акъылына кёре, Сталин къуру бир аскерни къоршоугъа алыу бла чекленирик тюйюл эди. Совет аскер оноучула душманны юг жанында къауумун жокъ этип, Кавказда немислилени къуршоугъа алыргъа муратлы болгъанды. Алай бла жесирге миллион бла жарым немисли аскерчи бла офицер тюшерге боллукъ эди. «Ростовда, Днепрни тёбен жанында калмукъ ёзенледен бла Донну тийресинден Сталин немислилени юч къауумун бла жети аскерин толусунлай чачаргъа хазырланнганды. Урушланы тарыхында быллай уллу, деменгили операция бир заманда да болмагъанды», - деп жазады Карель.
«Къуршоу» операция гитлерчи аскерлени ахырда чач-тюк этгенди. Совет аскерле душманланы экиге бёлюп, кёпле ёлтюрюлгендиле, башхала жесирге алыннгандыла. Ол санда совет аскерлени къолуна генерал Паулюс да тюшеди.
Сталинград ючюн кеслерин аямагъан таулу батырла
Бу хорлам халкъла аралы магъаналы болгъанын айтырчады. Андан сора фашизмни ууатыргъа онг болгъанына ийнанып, кёп европалы къыраллада гитлерчилеге къажау кюреш кючленеди. Германияда уа юч кюнню бушуу баргъанды, Сталинград сермешде хорлам гитлерчилеге къара кийдиргенди.
Сталинград ючюн къазауатха Къабарты-Малкъарны 600 жашы бла къызы къатышхандыла. Огъары Малкъардан Мисирланы Шаухал, Кашхатаудан Хоханаланы Баттал, Расулланы Мурадин къазауатны кезиуюнде кёргюзтген жигитликлери ючюн «Сталинградны къоруулагъаны ючюн» деген майдалгъа, кёп башха саугъалагъа тийишли кёрюлгендиле.
Бызынгыдан Холамханланы Мухарбек да къатышханды бу жигит шахарны къоруулау сермешлеге. Ол 1943 жылда сентябрьде Станинград ючюн баргъан атышыуладан биринде жаралы да болгъанды. 271-чи гвардий мараучу полкну 88-чи мараучу Къызыл Байракълы дивизиясыны топну заряжающийи гвардий аскерчи Холамхан улу артда Ковель шахар ючюн къазаутда кёргюзтген жигитлиги ючюн «За отвагу» деген майдалгъа тийишли кёрюлгенди. Аны командири 1944 жылда октябрьде чыгъаргъан саугъалау къагъытда былай жазылыпды: «Душманны къоруулау ызын чачхан кезиуде Холамханов атышыуну къурап, аскер бёлюмню алгъа барыуларын жалчытханды. Ол кеси душманны эки подразделениясыны аскерчилерин жокъ этгенди…».
Тёбен Чегемден Гочияланы Кичибатырны жашы Назир Уллу Ата журт урушха кетгенде, анга жаланда 19 жыл толгъан эди. Аны аскерчи жоллары Дондан башланып Сталинградха дери элтедиле, фашистлени уясы Берлиннге, андан айланып Прагагъа дери жетгенди. Ол связьны 167 къурулуш-эксплуатация батальонунда взводну командири эди.
Эм алгъа Воронеж фронтда связьны 448-чи батальонунда башлайды аскерчини къыйын жолун. Воронеж фронтха уа генерал Ватутин командирлик этгенди. Николай Фёдорович таулу жашны энчи таныгъанды, аны батырлыгъына уллу багъа бергенди. Жигит таулу Белгородну, Сума, Полтава шахарланы фашистледен тазалаугъа къатышханды.
Къазауатда кёргюзтген жигитлиги ючюн ол кёп тюрлю къырал саугъалагъа тийишли болгъанды. Сёз ючюн, 1943 жылны 29 июлюнда 45 минутну ичине талай километрге созулгъан связьны ызын жарашдыргъан эди Гочия улу. Связь команда баш командующий генерал Лялющенко бла байламлы болургъа керек эди. Назир, бу къыйын борчну толтурургъа чыкъгъанында, окъ, топ атылгъан бир да тохтамайды. Аскерчиле ол тийреде 7 кюнню сермешгендиле, анча кюнню ичинде да связь бир да бузулмай, тохтамай ишлеп тургъанды. Аны ючюн берилген эди Гочияланы Назирге Ата журт урушну 1-чи даражалы ордени.
Таулу улан совет аскерде эм сыйлыгъа саналгъан «Жигитлиги ючюн» майдал бла эки кере саугъаланнганды. Андан сора да, «За боевые заслуги», «За оборону Сталинграда», «За освобождение Киева», «За освобождение Праги», «За победу над Германией», битеу да 15 майдалгъа тийишли болгъанды. Алай аланы барысындан да «За взятие Берлина» деген майдалын багъалата эди Назир.
Дагъыда тамата сержант Къудайланы Шамсудин танкланы атыучу 76-миллиметрлик топну командири болгъанды. Аскерчи Ахшаякъланы Биязуркъа уа мараучу эди. Бёзюланы Ахмат миномёт батареяладан бирине башчылыкъ этгенди. Бу къанлы урушха дагъыда Черкесланы Сарыбий, Батчаланы Мута, Ностуланы Магомед, Таукенланы Хасанбий, Элсюерланы Кёккёз эмда халкъны кёп башха жигит уланлары къатышхандыла. Аланы атлары Мамаев курганда мемориалны мермер ташларында жазылыпдыла.
