Халкъыбызны сейир эм зауукълу да оюнлары

Курт оюн

Буруннгу заманлада халкъда: «Не курт оюн этип айланаса! Кел юйге!» - дегенни терк-терк эшитирге болгъанды. Алай аны магъанасы не болгъанын а туудукъла артыкъ аламат билмейдиле.

Бу оюн былай бардырылгъанды. Хар оюнчуну узунлугъу къулачдан артыкъ болмагъан бирер таягъы болады. Таякъ сыйдам, къолгъа жарашырча, бир къыйыры иничкерек жонулады. Оюннга сюелгенледен бири таягъын учуруп сызады. Экинчиси уа кесиникин атып анга тийдирирге керекди. Тийиралса, ойнагъанла алышынып атышадыла; тийиралмаса уа оюн болушуча барып турады. Атханда  - узакъгъа, жууукъгъа – къалай сюйсенг да алай атаргъа эркинсе.

Бу оюнда мараучулукъ, ёнчелеп ата билиу эсленеди. Бу оюннга адам не кёп къатышса да, аллай бир сейирлик болады.  

Мыртазакъ

Бу оюнну таулула бичен ишлеген, жер сюрген, тирлик жыйгъан заманлада ойнагъандыла. Нек дегенде, ол кезиуледе адам аслам жыйылгъанды эм ойнагъан сейир болгъанды.

Беш-алты адам (андан кёп болса андан да иги) тёгерек олтурадыла: мыртазакъ тёречи, оюнну сюзерик да олтурадыла. Алай бла оюннга къатышханла чёкгенден сора тёречи ашыкъны алып юйюреди да, кимни аты айтылгъан заманда фок  жаны чыкъса да, анга соруу этип башлайды. Соруу этгенде, мыртазакъ, тёречи, оюнну сюзген да къатышадыла. Ол кезиуде анга тюрлю-тюрлю соруула берирге боладыла. Ол жууаплайды. Не да айтып, ол кесин къорууларгъа керекди. Не кюрешсе да аны терсге чыгъарадыла. Сёз ючюн, былай соруп болгъандыла:

- Сен ол ёгюзню нек урлагъанса?

Тутулгъан:

- Мен урламагъанма! – дейди.

- Сен къалай урламагъанса, сени къошунга барып турады да?

- Кеси келгенди.

- Аха-а, кеси келгенди? Кеси келгенин кёргюзтеик,- деп, оюнну ол халда  андан ары бырдыргъандыла.

Сора «тутулгъанны» аман адамды, хатачыды деп, кёзлерин байлайдыла, андан сора ашыкъны, анга кёргюзтмей, кюлге неда юзмезге букъдурадыла. Кёлде неда юзмезде тёгерек къулф ызлайдыла, ол айнагъанлагъа белгилиди, сора ашыкъны анда букъдургъанларын, чегин, къыйырын барысы да кёредиле. Кёзю байланнган адам буруну бла излеп, букъдурулгъан ашыкъны табаргъа керекди. Ол аны тапхынчы уа, талай бир кюлкю чыгъады. Оюнну бу кезиую, кетиси бла да, бек кюлкюлю болады. Кёзлери байланнган адам, жуху бла излеп ашыкъны тапхынчы, иги кесек заман ётеди. Алай ашыкъны табып, тишлери бла алып сюдчюге берсе, хатасыз чыгъады. Оюн андан ары барып башлайды. Энди ашыкъны юйюрюп ол кюлню къазгъанны къатында олтургъан адамны аты бла атып башлайдыла. Атхан да былай айтыргъа керекди:

- Махмут, Идрис (сёз кимни юсюнден бара эсе да) къаллай адамды?- деп соруп билирге керекди. Сора ол биягъы фок жаны чыкъса уа, айтады. – Аха, аман адам табылды, муну къыйнаргъа, аманлыгъын ачыкъларгъа керекди. – Алай бла оюн ингирде башланып, от жарыкъда, кече арасына дери бардырылгъанды.  Ойнагъанла да, къарагъанла да кёллери кётюрюлюп къатышхандыла.  Аны ётлюрген адам бек аламат сорууланы табып, иги къураргъа керекди оюнну.  Бир бирде ол 4-5 кюнню юзюлмей бардырылыргъа болады. Нек десенг, бир «хатагъа» тюшген адам къатындагъын да къагъып, анга кюллюгю келип, тохтамай ойнаргъа кюсейди. Ол адам ашыкъны кюлде излерге унамаса неда кёзлерин байлатыргъа  сюймесе, аны зор бла къолун-аягъын да байлап, сууда чайкъап чыгъаргъандыла.

Кюндюз ишде чам эте, кече оюнда кюле - ма алай бла ёте тургъанды таулуланы жашаулары.

Къойбермез

Бу оюнну кёбюсюнде жаз башында къойла къозулу болуп бошап, аланы жабагъыларын къыркъгъан  кезиуде ойнагъандыла. Анга къатышхан сабийлени саны 9-10 болургъа керекди. Жашчыкъла бёрюню, сюрюучюню айырадыла эм къалгъанлары уа къойла болуп ойнайдыла.

Оюнну магъанасы: сюрюучю къойланы бёрюге бермей сакъларгъа керекди. Иги къойчу болса, къой да бермез, хорлатхан да этмез; аман къойчу уа къойларын таусдурур. Къойла сюрюучюню артында бирен-бирен тизилип тургъанлай, бёрю бир аягъы бла цык-цык:

- Мал кёп болсун! – деп, сюрюучюге келеди. Ол заманда бёрюге сюрюучю жууап этеди:

 -Эки аягъынг ырбынындан юзюлсюн! Сау бол, жууукъ бол, агъачлада, таулада айланнган бёрю.

- Жууукъ болама, къойларынгдан бирин берсенг эди деп келгенме, - деп сёлешеди бёрю.

- Жокъду мени бёрюге берлик къоюм, тас бол кёзюмден, алайсыз парий жетсе, бёрю тюгюнгю бардырыр, -дейди сюрюучю.

- Алаймыды этеригинг? Ахшылыкъ бла бермесенг, кесим тутп алама! –деп,бёрю,сюрюучюден ычхынып, къойланы бирин тутаргъа къууулады. Ол заманда сюрюучю аны артха жибермей тыяргъа кюрешеди, «къойла» уа бёрюден кери къачадыла. Бёрю бери чапса, ала –ары, бёрю ары чапса, ала – бери къачып барадыла. «Къойла» бир бири этеклеринден къаты тутуп, айырылмагъанлай, кеслерин сакъларгъа кюрешедиле. Сюрюучю, неда къарыуун да салып, бёрюню артха «къойла» таба жибермезге итинеди, алай а аякъдан жигит бёрю «къойладан» бирин тутады да, алып кетеди. «Къойла» не къадар аз къалсала, аланы ол къадар тутаргъа тынч болады. Тутуп да бек артда болгъан «къойдан» башларгъа керекди.

Бёрю хар тутхан «къоюндан»:

- Энди уа къайсы къойчукъну тутайым? – деп сорады.

Ол да артында бирин кёргюзтюп: ма ол акъбашчыкъны неда моргъулну деп сёлешеди. Биягъы бёрю биягъы «къойланы» къуууп, сюрюучю къоруп башлайды. Алай эте, бёрю «къойланы» тауусады. Энди сюрюучю жангыз кеси къалады да, бёрюню жанына ётюп, «къойларын» артха къачырыргъа керекди. Ма бёрю бла сюрюучюню кюрешлери башланады. Ары жанында бёрю урлагъан «къойла» макъырадыла, бери жанында уа бёрю бла срюучю демлешедиле.

Кюреше кетип, сюрюучю «къойла» къатына жеталса,  бёрюню алайда тутуп, «къойларын» кесини жанына къачырыргъа эркинди, жеталмаса уа, артха къайтып, жангыдан кюрешип башлайдыла. Ол заманда «къойла» тепмегенлей, бёрю къойгъан жерде турургъа керекдиле. Ахырында сюрюучю «къойларына» ёталады, къойларын кеси жанына къачырады. Аедан сора оюн жангыдан башланады, алай сюрюучю да, бёрю да башхала болургъа керекдиле. Кёбюсюнде уа сюрюучюню «къойла» кеслери айырыучудула. Ким иги сюрюучю боллугъу алагъа белгилиди…

Къоргъашин къая

Жашчыкъла ёзеннге чыгъадыла да, бир уллу, тап ташны сайлайдыла. Аны атына «Къоргъашин къая» атайдыла. Къайсысы болсада бири тёппесине чыгъады. Аны тёгерегинден чабышып, аякъларындан тутуп, энишге атаргъа кюрешедиле. Ол заманда аны башына чыгъалгъан, Къоргъашин къаяны сакълаучусуна саналады. Аны да чабышып, андан атаргъа кюрешедиле. Ташны башында аякъларындан тутдурмагъалай, кесин сакълап ким кёп туралса, ол хорлагъаннга  саналады.