Кишиликни, жашаугъа итиниулюкню, къатылыкъны 900 кюню

   Ленинград - кишиликни, къатылыкъны, жашаугъа термилиуню, ышаныулукъну юлгюсюдю.  Уллу Ата журт урушну ал кюнлеринде окъуна душманны къуршоууна тюшюп, ленинградчыла 900 кюнню бла кечени ичинде ачлыкъны, сууукълукъну сынагъандыла, хар кюн да ёлюмню кёзюне къарап жашагъандыла. Алай шахар ол къыйынлыкълагъа чыдагъанды, душманнга баш урмагъанды, даражасын тас этмегенди. Къыралыбызны шимал жанында ара шахарын гитлерчиледен   эркин этиу сермешлеге  уа  Къабарты-Малкъарны жашлары бла къызлары да къатышып, жигитликни юлгюсюн кёргюзтгендиле.   

 

   Немисли аскерлеге  1941 жылны кюз артына дери Ленинградны, Минскни, Киевни зорларгъа борч салыннганды. Гитлер бу шахарла аны къолуна тюшселе, урушда хорларыгъына ишексиз эди. Немисли аналитикле уа ол хорлам  тылгъа къачхан дивизияланы кёллерин сындырыргъа, совет идеологияны бузаргъа онг берлигин жаза эдиле.  Ызы бла  фашистле Москваны ахырда къыйналмай аллыкъларына толу ийнанып болгъандыла.

   Гитлер Ленинградны совет къыралны баш белгисине, революцияны «бешигине» санагъанды. Аны ючюн а шахарны, анда жашагъан мамыр адамла бла бирге жер башындан жокъ этерге борч салыннганды. Ол къыралны   чеклерини тийресинде орналгъаны уа Гитлерге   аны терк окъуна къуршоугъа алыргъа онг бергенди. 

    9 июльда немислиле Псковну алгъандыла, алай бла алагъа  къысха жол ачылады.   Жаланда аланы бир ненча ыйыкъгъа лужский къоруулау ыз тыяды. Анга да сейир этерча тюйюлдю, аны сынаулу инженерле ишлетген эдиле.  Ол а душманланы бир кесек заманнга тыяргъа, совет аскерлеге солуп, кюч жыяргъа, Ленинградны чабыуулгъа хазырларгъа онг береди. Тарыхчыла айтханларыча, бу иш Гитлерни бек ачыуландыргъанды. 

   Алай бла Ленинградха чабыуул 1941 жылда 10 июльда башланады.   29 июньда уа финн аскерле немислиле бла бирге СССР-ни чеклерин бузадыла. Ленинград ючюн сермешлеге финнле къатышыргъа унамагъан эселе да, ала аны «уллу жер» бла байлагъан жолланы жабадыла.      Былайда блокада жаланда 1944 жылда жайда кетерилгени уа, ала къаллай уллу кюч салгъанларына шагъатлыкъ этеди. 

   Совет аскерле уа адамларын, техниканы тас эте, артха къачадыла:  шахарланы, районланы душманнга къоя… 1941 жылда августда немислиле  Новгород, Чудово шахарланы зорлайдыла.  Сермешле Ленинградны  тийресине жетедиле. 30 августда немислиле,  темир жолланы къолгъа этип, шахарны къыралдан кеседиле. 

   8 сентябрьде Ленинград  къоршоугъа тюшеди: дуния башында бек кюйсюз, адам улуну эсинде ёмюрлеге сакъланырыкъ блокада башланады. Душман адамланы къоркъутуп, жунчутуп, къалабалыкъны башларгъа, предприятияланы ишлерин тохтатыргъа муратлыды.  Кюн сайын авиабомбардировкала, атышыула, чачдырыула... Биринчисинде окъуна   200 объект  кюйдюрюледи,  ол санда аш-азыкъ асыралгъан складла да.  

 

   Немислиле Ленинградны терк окъуна зорларыкъ суна эдиле кеслерин. Алай аланы бу планлары толмагъанды. 13 сентябрьде ары маршал Георгий Жуков келеди. Тарыхчыла жазгъанларыча, ол кезиуде Сталин Ленинградны сакъларгъа онг болгъанына ахырда ийнанмагъанды, аны фашистлеге къояргъа окъуна хазыр эди. Ол кезиуде уа эвакуациягъа кеталмай шахарда 3,1 миллион адам къалгъанды.

   Жуковну биргесине къуллукъ этгенле эсгериулеринде маршалгъа кёзюнгю кётюрюрге окъуна къоркъгъанларын жаза эдиле. Болсада аны къатылыгъы шахарны къоруулагъан аскерчилени араларында къалабалыкъны  тохтатады. 

   Гитлер шахарны ичинде атышыулада аны аскерини шимал къауумну къырыллыгъын  ангылай эди. Аны ючюн ол мамыр адамланы не къадар кёп жокъ этерге буйрукъ береди. Кюн сайын артиллерия, авиация атышыула, топла  шахарны инфраструктурасына уллу заран саладыла, аш-суу асыралгъан жерле, энергоресурсла чачдырыладыла. Душманланы къоруулау ызлары уа мамыр адамланы «уллу жерге» кёчюрюрге  неда алагъа аш-суу, кийимле, башха керекле бла жалчытыргъа онг бермегендиле. Ленинградда ачлыкъ башланады. Гитлер аны кесини бек уллу союзнигине санап жаза эди ол кезиуде. 

    Ленинградны блокадасы 1943 жылда 18 январьда чачдырылгъанды. Алай къалай узакъда эди  ол кюн! 1941 жылны ноябринде мамыр адамлагъа, аскерчилеге да карточкала бла берилген ашны ёлчеми къысхартылады.  Ишлеялмагъан сабийлеге бла къартлагъа кюннге жаланда 125 грамм ётмек берилгенди. Аны кесин да къуру будайдан биширирге онг болмагъанды. Тарыхчыла жазгъанларыча, уннга къошулгъан затланы 10-50 проценти  ашха ахырда жарамагъандыла. 

    Адамла ачдан ёлюп башлайдыла, бирле асыры къарыусуздан, юйлерине жеталмай, орамлада  табадыла къадарларын.  Къыш сууукъла халны бютюнда къыйын этедиле. Суу, жылыу ызла, ток быргъыла бузулгъандыла, транспорт ишлемегенди, аш-суу къыстырыкъла бошала башлагъандыла… Бу къыйынлыкълада жукъгъан ауруула нек жайылмагъандыла, деп бюгюнлюкде кёпле сейир этедиле. Алай анда уа врачланы, бийик профессионал билимли медиклени къыйынлары уллуду.  

   Ладога! Жашауну жолу! Жаланда бу кёл байлагъанды ёлюмге жетген, алай душманнга баш урмагъан шахарны. Немислилени топларына да къарамай, кюн сайын былайтын аш-суу, башха керекле ташыгъандыла, артха уа къарыусуз адамланы, сабийлени «уллу жерге» элтгендиле. 

   Душманны къуршоууна тюшген, ачдан, сууукъдан, душман топладан къырылгъан адамла Хорламгъа ийнанмакъларын тас этмегендиле, ол угъай, аны жууукълашдырыр ючюн къалгъан къарыуларын салгъандыла.   Бек къыйын кезиуледе да культура жашау тохтамагъанды: блокаданы юсюнден назмула, симфонияла жазылгъандыла. Белгили композитор Шостакович, онгу бола тургъанлай, сюйген шахарын къоюп кетмегенди. Аны  Ленинград кёрген къыйынлыкъланы юслеринден симфониясы адамланы жашаугъа итиниулюклерин ачыкълагъанды.

   Библиотекала, музейле да къонакълагъа ачыкъ болгъандыла. Кеслерине аш жетмей, ёлюмню чегине жетген адамла зоопаркда жаныуарланы сакълагъандыла. Эр кишилени асламы фронтха кетгендиле, заводлада, фабрикалада аланы жерлерин тиширыула, сабийле алгъандыла. Ала сууукъ цехледе совет аскерлеге керекле чыгъаргъандыла.  

   Оккупациягъа тюшген шахарны сабийлери бир кюннге тамата болгъандыла. Аладан жюз минглери  къыйынлыкълагъа тёзалмай жоюлгъандыла, кёпле ёксюз къалгъандыла. Алай быллай болумда сабий ансамбль къураллыкъды, ол концертле кёргюзтюрюкдю деп, кимни акъылына келлик эди? Аны таматасы Орбант, ёксюзлени  жыйышдырып, блокада шахарда юч минг концерт бергенди! Жаш артистле Хорламны жууукълашдыргъанлары ючюн «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдал бла саугъаланнгандыла.

 

   Къуршоуну чачдырыу совет  къыралны оноучуларыны баш магъаналы борчларындан бири болгъанды.  1943 жылда 12 январьда шахарны эркин этиу операция башланады. Анга Волхов эм Ленинград фронтла, Балтий флот эм Ладога флотилия да къатышхандыла. Алты кюнню ичинде къаты сермешледе  фронтланы аскерлери душманны чачдырып, бир бири алларына келгендиле, бирге тюбешедиле. 

   18 январьда блокада кетериледи.   Ленинградны эмда областьны саулай да душманладан ариуланыу башланады. Бу хорлам аскерчилени, офицерлени, мамыр адамланы къанлары бла келтирилгенди. 1942 жылда 22 декабрьде  «За оборону Ленинграда» деген майдал тохташдырылгъанды. Экспертлени айтханларына кёре, бу бийик къырал саугъагъа 1,5 миллион адам тийишли болгъанды, ол санда блокаданы сынагъан 15 минг сабий да.  

   Тарыхчыланы айтханларына кёре,  блокаданы кезиуюнде Ленинградда  600 мингден 1,5 миллионнга дери мамыр адам жоюлгъанды. Нюрнберг сюдде 632 минг адам ёлгенди деген шартла айтылгъан эдиле, аладан а артиллерия атышыуладан жаланда 3 проценти жоюлгъанды, къалгъанлары уа ачлыкъгъа, сууукълагъа, сынаулагъа чыдаялмагъандыла.  Ёлгенлени кёбюсю Пискарев къабырлада асыралгъандыла, сагъыш бир этигиз, аны кенглиги 26 гектарды. Мында 500 минг блокадачы тапханды кесине тынчлыкъ.  

   Шахар ючюн кюйюсз сермешлеге Къабарты-Малкъарны уланлары да къатышхандыла. Аладан ненчасы  аты-чуу да чыкъмай, къарындаш къабырлада басдырылгъан болурла? Батырлыкъларын кёргюзтюп, къырал саугъалагъа тийишли болгъан уланларыбыз бла уа бюгюн да ёхтемленебиз.    

   Сёз ючюн, СССР-ни Жигити Байсолтанланы Алим Ленинградны къоруулай душман аскерлеге къажау   урушда кёкге 277 кере чыкъгъанды. Балтияны илячыны бу бийик атха нек тийишли  кёрюлгенини юсюнден документ эки бла жарым къагъытны алады. «Ол къайда учса да – Ханкону,  Таллинни неда Ленинградны кёгюнде – фашистле жигит лётчик Байсолтановну кючюн сынайдыла»,-деп башланады ол.

   Бизни 22-жыллыкъ жигитибиз 45 хауа сермешде душманны 19 самолётун жокъ этгенди, ол санда кесинлей тёртюсюн, аскерчи нёгерлери бла бирге – 13,  экисин а душман аэродромгъа чабыууллукъну кезиюнде. «…1941 жылда 14 сентябрьде душманны беш самолёту Стрельняны тийресинде бизни аскерлеге от ачаргъа умут этедиле. Жолдаш Байсолтанов терк окъуна  душманнга къажау сермешни башлайды. Кеси Ю-88 самолётну агъызады,  къалгъан душман самолётла уа бизни аскерлеге жукъ да этмей алайдан къачып  къутуладыла…»,-деп жазылады докуметледе.

   Ефрейтор Атабийланы Мухарбек а Ленинград фронтну 23-чю Армиясыны 142-чи Къызыл Байракълы стрелковый дивизиясыны 588-чи полкуну къауумунда къыралыбызны шимал жанында арасын немисли душманладан къоруулау сермешлеге къатышханды. Батырлыгъы ючюн СССР-ни Баш Советини Президиумуну атындан «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдал бла саугъаланнганды. Холамлы жаш, башха аскерчи нёгерлерича, блокаданы 872 кюнюнде ачлыкъгъа, сууукълагъа тёзгенди, къанлы сермешледе эки кере жаралы болгъанды, урушда санын тас этип къайтханды.

   Сержант Аналаны Таубий, «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдалдан сора да,   «Кёнигсбергни алгъаны ючюн» майдал бла да саугъаланнганды Ол къуллукъ этген батальон Ленинград тийреде, Волхов къатында сермешлеге къатышханды. Лыжный батальонну къаууму бла Таубий фашистлени кёп жолларын кесгенди, гитче частьланы гунч этгенди.  

   1944 жылда 27 январьда Ленинград область толусунлай немисли аскерледен эркин этиледи. Гитлер аны ышаннгылы, кючлю аскерлери бу урушда нек хорлатханларын ахырда ангылап болмай эди, генераллары да анга шарт жууап бералмагъандыла.   

   27 январьда уа зорлукъну сынагъан, алай душманнга баш урмагъан шахарда бла Москвада хорламны салюту болгъанды.