Биринчи

Аппайланы Макарны жашы Аскер къарачай-малкъар тилни илму жаны бла тинтиуню мурдорун салгъанладан бириди. Таулуланы араларында илмуланы биринчи кандидатыды, доктор диссертацияны да биринчи болуп къоруулагъанды.

Ол 1916 жылда атасы  ёлгенден сора туугъанды. Макар жигитлиги бла айтылгъанды, Биринчи дуния урушда «Дикая дивизияда» къуллукъ этгенди. Батырлыгъы ючюн «За отвагу» деген майдалны 4-чю даражасына тийишли болгъанды. 1915 жылда Шпарка элни къатында австриялы-германлы аскерле бла сермешледе ауур жаралы болуп ёлгенди.

Аскер а алгъа Хабазда, артда Пятигорскну къатында эл мюлк школда окъугъанды. Аны бошагъандан сора ол шахарда пединститутха киргенди. Аны да тауусханда, жашны  Ленинградны къырал университетинде аспирантурагъа аладыла. Ол «Диалекты балкарского языка в их отношении к балкарскому литературному языку» деген илму иш жазып, аны 1941 жылда жетишимли къоруулайды эмда филология илмуланы кандидаты болады. Ол малкъар тилде тёрт диалект болгъанын биринчи болуп тохташдыргъанды:черек,холлам-бызынгы,чегем эм бахсан. Ол заманлада аны монографиясы бек уллу жетишимге саналгъанды. 

Аны башха магъаналы иши уа къарачай-малкъар тилни фонетикасы бла байламлы болгъанды. Ол кеси да къарачай-малкъар тилни 1966 жылда басмаланнган биринчи илму грамматикасына къошулгъанды.

РСФСР-ни Жарыкъландырыу министерствосу Аскерни Нальчикни къырал педагогика институтуна ишге жибереди. 1941-1942 жыллада ол анда доцентни къуллугъунда ишлегенди эмда  миллет тиллени кафедрасына да башчылыкъ этгенди. Эвакуацияны кезиуюнде уа Тбилисини къырал университетини доценти болгъанды. Республика фашистледен азатланнгандан сора уа КъМАССР-ни Совнаркомуну чакъырыуу бла Нальчикге къайтып, алим секретарь болуп ишлегенди, 1943 жылда ноябрьде уа аны Тилни бла литератураны илму-излем институтуну директоруна саладыла.

1944 жылны март айында халкъыбызгъа тюшген къыйынлыкъны хапарын Аскер Макарович Тбилисиде эшитеди. Ол заманда аны юйюрю да бар эди. Юй бийчеси белгили абхазлы жарыкъландырыу Дмитрий Гулияны къызы болгъанды. Даражасы уллу жюрюген къайын атасы анга миллетинги алышындырып, юй бийченг эм жашынг бла къалыр онг барды,дегенинде, ол унамагъанды. «Мен анам бла бирге болургъа керекме, айхай да, кесими юйюрюм бла бирге»,-деп, сёзню алай салгъан эди. Алай юй бийчеси,аны бла кетерге сюймегенди.

Аскер Къазахстаннга кёчюрюлгенди. Кесини бу ишине ол бир заманда да сокъуранмагъанды, алай юй бичесини этгени аны жюрегине ачы жара салгъанды. Артда иш да ол сынтыл болмагъанды, Аскер ёмюрден ахыргъа кеси жангыз жашагъанды.

Алма-Атада ол къарт анасы Абдунну, эки къарындашын да кёп излегенди. Ала Талды-Курганда болгъанларын кёпге дери билмей тургъанды. Иш табалмай, ууакъ-тюек жумушла бла баш кечиндире тургъанды. Ма ол заманда кесини сюйген устазы Николай Константинович Дмитриевге тюбеп къалады. Тюрколог алим, СССР-ни Илмула академиясыны член-корреспонденти Ленинградда Аскерни илму башчысы болгъан эди. Аны сохтасы иш табалмай къыйналгъанын билгенинде, ол аны Алма-Атаны университетини ректоруна алып келеди.  Мында Аскер Макарович тилни бла литератураны кафедрасыны доценти болуп таулула туугъан жерлерине къайтхынчы ишлегенди.

Юйюрюн да билмей тургъанлай тапханды. Урушдан сора Къазахстанны Баш Советине биринчи айырыула баргъандыла. Аскерни агитаторнуча Киров районнга жибергендиле. Анда жашагъан хабазчыла анга анасы, къарындашлары да къоншу Къаратал районда болгъанларын айтхан эдиле. 

Артха къайтхандан сора, ол 1957 жылдан башлап 1967 жылгъа дери Къабарты-Малкъар къырал университетде малкъар тилни бла литератураны кафедрасына башчылыкъ этгенди. Тилни тарыхындан, диалектологиядан, тюрк тиллени тинтиуден лекцияла окъугъанды. Ал кезиуде студентле малкъар тилде окъуу эм методика литература болмай бек къыйналгъандыла. Алай бла малкъар тилден устазла, студентле, школчула да фонетикадан,лексикадан да керекли шартланы жаланда Аскер Макаровични илму ишлеринде табалгъандыла. Андан сора да, ол кесинде кёп китап жыйышдыргъанды. Аны библиотекасында башха бир жерде да тюбеген китапла да бар эдиле.  «Кодекс куманикус» да  жангыз анда болгъанды. 

Студентле аны юйюне барып, китапларын хайырланып, конспектле жазып тургъандыла. Ол кёплеге илмугъа жол ачханды. Аны сохталарыны араларында  Зумакъулланы Борис, Ахматланы Ибрагим, Тюбейланы Исхакъ, Малкъондуланы Абидат,Гуртуланы Салих,Гузеланы Жамал,Текуланы Мусса эм башхала бардыла. Ол иши ючюн, сохталары ючюн жашагъанды, аланы жюреклеринде ана тилге, эрттегили тюрк маданиятха сюймекликни отун жандыргъанды.

Аскер Макарович къуру ана тилни угъай, фольклорну да уста билгенди. Башха алимле бла бирге ол республиканы битеу эллеринде болгъанды, лингвистика фольклордан, этнографиядан сейирлик материал жыйгъанды. Аны кёп илму ишлери басмаланнгандыла, ол бир ненча монографияны жазыугъа къатышханды, аланы студентле шёндю да хайырланнганлай турадыла.

Аппайланы Аскер 1990 жылда ауушханды. Ол ёмюрледе да унутулмазча этерге тийишлиди. Аны аты ол окъугъан орта школгъа аталса керек эди.