Африканы узунбоюн жаныуары

Дунияны башында бек ариу жаныуарладан бири - жирафды. Кеси да жаланда Африкада тюбейди. Эки къауумгъа (тукъумгъа) юлешинедиле: керти жирафлагъа эм окапи  жирафлагьа. Керти жирафланы, орталыкъ эсеп бла алгъанда, бийикликлери 5-6 метр, ауурлукълары уа 1500 килограмм боладыла, 1800  килограмм ауурлукълары болгъанла да тюбейдиле. Быланы башха жаныуарладан  айырмалылыкълары: къылыкъсыз узун боюнлары эм арт аякъларындан эсе ал аякъларыны узун болгъанлары, ариу къолан терилеридиле.

Териси эм эти ючюн африкалы халкъла бу жаныуаргъа уугъа айланып болгъандыла. Цивилизация дегенинг Африканы бийлей башлагъан  ёмюрледе европачыла, артыкъда браконьерле, уллу сюрюуле болуп айланнган бу жаныуарланы къырып чыгъаргъа аздан къалгъандыла. Энди жирафла миллет парклада тюбейдиле, башха жерледе уа  анда-санда.

Дунияны башында табийгъатда, жашау этиу да тюрлене баргъаны сайын жаныуарланы санлары-чархлары да тюрлене баргъандыла: жерде жашау этип тургъан тюленьлени аякълары, тюрлене кетип, сууда жашау этерге жарарыкъ къалакъла болгьандыла, пингвинлени къанатлары да ол халда тюрленнгендиле: жыртхыч жаныуарла болмагъан жерледе къанатла да керек болмагъандыла, чабакъланы тутар ючюн, а чабакъча жюзе билирге керек эди. Алай эсе, къанатла аз-аздан тюрлене кетип, жюзерге керекли къалакъла болуп къалгъандыла.

Эртте заманлада жилянланы да болгъандыла аякълары. Уугъа сюркелип айланнганлары себепли алагъа аякъла керек болмай къалгъандыла. Заман бара-баргъаны сайын, гитчеден-гитче бола, арталлыда кетип къалгъандыла. Энди уа жилянлада аякъланы орунуна, тийип кёрсенг да сезмезча, гитче дубурчукъла къалгъандыла.

Жирафланы да тюрлениу жоллары алайды. Аш излей, терек башларына узала, боюнларын созгъандыла. Тюзюн айтханда уа - боюн сюеклерин. Башха жаныуарланыча, аланы да боюн сюеклери жаланда жетидиле, узундула ансы. Аллай узун боюннга уа уллу баш да керек тюйюлдю, мюйюзле да. Аны ючюн жирафны башы, аны кеси бла тенглешдиргенде, бек гитчечикди. Энди мюйюзлени орунуна уа, тери бла тышланнган тёрт-беш добар бутакъчыкъ болады жирафны тёппесинде. Тили уа – узунду, узалып, чапыракъланы юзерча. Бу хайыуанла асламысында терек чапыракъланы, жангы ёсген къатмагъан бутакъчыкъланы, жемишлени ашап кечинедиле. Аланы “ашлары" жерден 5-6 метр бийикликде болгъанлары себепли, бу жаны бла алагъа “конкурентлик” эталлыкъ жаныуар да жокъду. Бийик кырдыклы жерледе (саванналада) да отлаучудула бу малла.

Ариу къолан терилери Африканы саванна тюзлерини бетлерине (кюннге кюйюп, саргъалгъан кырдыгына) ушагъанлары себепли, быланы кенгден кёрюрге къыйынды. Андан сора да узун боюнлары узакъдан окъуна жыртхыч жаныуарланы эслерге бек керекдиле. Чапханда сагъатны ичинде 50 километрден терк баралмагъанлары себепли, жыртхыч жаныуарны кенгден эслеуню магъанасы бек уллуду. Сермеширге тюшсе уа, жыртхычланы туякълары бла тюедиле. Кёпле кёргендиле уллу жирафла туякълары бла бир къакъгъанлай къапланны, арсланны ёлтюргенлерин, бёрюню уа - не айтырыгъы барды.

Жирафла суу ичерге баргъанда уа, бек сакъ боладыла. Ала гимхотларын суугъа жетдирир ючюн ал аякъларын кенг жаяргъа керекдиле. Ма ол заманда чабадыла жыртхычла бу хайыуанлагъа. Ол, эки ал аягъыны юсюне туруп, къачып башлагъынчы неда къорууланыргъа сюелгинчи, болуру болуп къалады.

Жирафла эки къауумгъа юлешинип жашау этедиле: биринде тишилери бла аланы балалары (улакълары, бузоулары десек да боллукъду), экинчисинде уа - эркеклери.

Быланы бууазлыкълары 400-470 кюннге дери созулады. Тиши жираф жылгъа бир бала табады, эгизле аз тюбейдиле. Туугъанлай окъуна жираф баланы ауурлугъу 95-100 килограмм болады, анасы бла бирге жыл чакълыны айланады.

Поделиться: