Жаяу жолчукъ

Гуляланы Башир 1936 жылда Кёнделенде туугъанды. Атасы Локъман иш кёллю, жарыкъ адам болгъанды. Элде намысы жюрюген, таза ниетли Локъман сабийлерин да алай юйретгенди. Жамауатны аллында не да туурады: игини – игилиги, аманны – аманлыгъы. Башир, атасына ушап, ачыкъ жюрекли, халал, къууанчда, бушууда да тенглик, шуёхлукъ эте билгенди. Табийгъат аны  жаланда ич дуниясын ариу этип къоймай, сыфатын да ариу ишлегенине сейирсиннгенди кёрген адам. Аны къарамында, бетинде адамлыкъ шартларын чертген кишилик, жумушакълыгъы бла бирге къайда да тюзлюкню къорууларгъа хазырлыгъы сюйдюргендиле кимге да.

Кёчгюнчюлюкден къайтхан жыллада, басмада, радиода урунуу бек сыйлы ишге саналгъанды. Малкъар тилде сёлешген радиогъа тынгылар кюннге чыкъгъан таулула насыпларына къыйналып ийнаннгандыла. Къыргъыз, къазах школлада окъуп келген тёлюге кеси тилинде ариу сёлешген, ишлеген да тынч болмагъанды. Башир республикалы радиода, телевиденияда баш редактор болуп, Журналистлени союзуну таматасыны къуллугъунда да талай жыл ишлегенди.

Биринчи китабы «Тау этегинде» деген аты бла басмадан 1964 жылда чыкъгъанды. Ары дери Баширни хапарлары жыйымдыкълада басмаланып тургъан эселе, бу энчи китабы авторну, окъуучуланы да къууандыргъанды. Дагъыда ол бир къауум китап жазгъанды: «Жаяу жолчукъ» (1968), «Къачхынчы» (1973), «Атама сёзюм» (1983), «Тызыл тарыны назылары» (1986), «Акъ атны хапары» (1993) д.а.к.

 «Жаяу жолчукъ» деген китапха аллай атлы повесть бла юч хапар киргендиле: «Къуш уя», «Булбул», «Эки тюбешиу». Повесть керти сюймекликни, шуёхлукъну, ариу эсгериулени юсюнденди. Мында сезимине кертичи адам не тюрлю жашау чюйреликден да таза чыкъгъаны айтылады. Баш жигити Сакинатды, немислиле элге киргенде, партизаннга чыкъгъан жигит къыз, тасхачы. Аны суратлай, повестьни ал бетлеринде автор былай жазады: «Бу адамны бет сыфатында бир бири бла арталлыда келишмеген эки белги – къартлыкъны бла жашлыкъны белгилери эришген этгеннге ушайдыла». Бу сёзлени жашырын магъаналарына тюшюнсенг: къартлыкъ – сабырлыкъ, оюм эте, жашау берген къадар жюгюн кётюре билиудю, жашлыгъ’а – жашауну не къыйынлыгъына да бой салмагъан таукеллик.

Сюжет ызы бурушлуду: Сакинат эрттеден сюйген Омар окъуугъа барып, шахардан башха тиширыуну алып келеди. Сора, уруш башланып, Омар ары кетеди, андан бир бутун тас этип къайтады. Юй бийчеси, аны алай кёргенде, чемоданчыгъын жыйып, кетип къалады. Элге немислиле киргенде, Сакинат Омарны бир жер юйчюкде букъдурады. Болсада жаш душманланы къолларындан жоюлады. Ызы бла кёчгюнчюлюкню узун жыллары башланадыла. Сакинат ауушхан нёгерини къызчыгъы Лейляны ёсдюреди. Аны атасы урушдан сау къайтып, юйюр къураргъа Сакинатха келеди, алай ол аны унамайды. Къызчыкъ аны бла къалады.

Азиядан къайтхандан сора  Омарны анасы Майрусхан жашыны къабырына келеди. Ол ариуланып, буруу да салынып тургъанын кёрюп, сейирсинеди. Анга элтген жаяу жолчукъда Майрусхан Сакинатха тюбейди. Ол жолчукъну Сакинат теплегенди. Тиширыула бирге жашап къаладыла. Лейля окъугъан жеринде шахарда Омарны жашына тюбейди. Аны юсюнден хапарлары болмагъан Майрусхан бла Сакинат бек къууанадыла. Повестьге «Жаяу жолчукъ» деген ат бек келишеди - жюрекден жюрекге тепленнген жаяу жолчукъла жашауну магъаналы да, ариу да этедиле.

Гуляланы Баширни «Атама сёзюм» деген китабына «Ташны ата билмеген», «Тенгим, къайдаса?» деген повестьле бла бир къауум хапар киргендиле. «Ташны ата билмеген» деген повесть ата-аналаны бла сабийлени проблемаларыны юсюнденди. Повестьни баш жигити «ушкокну, хыжыны, отун этиучю балтаны, магъаданчы салтаны да къолунда тутхан» адамды. Уруш отуна жашы Мустафир бла бирге кирип, анда жашын тас этип чыкъгъан таулу. Аны бирси жашы да Сталинградны къоруулай жоюлгъанды. Кичи жашы бла атасыны араларында ишленнген буруу экисин да тынчайтмайды.

Адеп-къылыкъ, ниет марданы суратлау бу чыгъарманы да ёзегиди. «Тенгим, къайдаса?» деген повестьде автор Малкъар ауузда халкъгъа билим берген ишге уллу къыйын салгъан, душман чапханда, къолларына сауут алып, жигитча сермешген татлы тенгле Иттиланы Ортабайны бла Смирнов Николайны юслеринден айтады. Ала, бир бирлерин урушда тас этип, кёп жыл озуп тюбейдиле. Сюжет ыз эсгериуледенди.

«Атама сёзюм» деген китапха кирген хапарла энчидиле. Жазыучуну усталыгъы, хунери да бу чыгъармалада толу ачыкъланады. Чаришледе хорлау ала келген акъ ат кесини юсюнден кеси хапар айтады. Ол сёзюн жылкъычы Омарны аты бла башлайды. Омар аны тайчыкълай алып, ёсдюргенди. Аны ючюн болур, акъ атны эсинде Омарны жумушакъ башлыгъы бла сабыр къоллары къалгъандыла. Кесине базыныулукъ акъ атны кёлюнде турса да, башха жаш атла аны оза башлагъанда, акъ атны, энчи орундан чыгъарып, жылкъыгъа бошлайдыла. Бир кесекден аны ат арбагъа жегедиле. Аны бла чёрчек жашчыкъ тракторлагъа суу ташыйды. Артда уа, акъ ат ауурдан-ауур бола, аны аулакъгъа бошлап къоядыла.

Къыргъыз жазыучу Чингиз Айтматовну да мынга ушагъан хапары барды. Адам къайда, не жерде жашаса да, аны жашау турмушу бирге ушаса, этген оюму, иши, хали бирге ушамай къалмайдыла. Ала тауну этегинде отлагъан къарт ат бла Баширни акъ аты бир бирге ушайдыла.

«Патрон» деген хапар окъуу дерсликлеге киргенди. Ол, къысха болса да, магъана жаны бла уа не уллу усталыкъ бла жазылгъан чыгъармалагъа да тенгди. Урушдан къалгъан чунгурда Самат атылмай тургъан патрон табады. Нёгери Жамал, от этейик да, патронну атдырайыкъ дейди. Самат унамайды. Патронну  алып келип, терек бахчаларында буруу къатында энишге айландырып басдырады. Ол: «Мени атамы да быллай окъ ёлтюрген болур», – дейди. Сабийлени атасыз этген уруш, не кёп заман озса да, ачытханлай турады. Жашчыкъланы окъну алай терен асырагъанлары ала урушха къалай къажау болгъанларын кёргюзтеди. Хапарда Саматны сабий сезимлерини теренлиги сейирсиндиреди.

«Юч апельсин» деген хапарны сюжет ызы ауурду. Больницада  къыйын ауруп жатхан къарт тиширыугъа келини бериу келтиреди. Ауругъанладан бири, хапар аны атындан барады, сумканы палатагъа кийиреди. Анда тиширыуну атындан жарашдырылгъан осуят къагъыт табылады. Келини къайын анасы анга къол салса сюеди. Ол а: «Бизни юйде быллай сумка болмаучуду», – деп, сумканы артха къайтарады. Жарсыугъа,  миллетибизде аллай келинле, сабийле да тюбейдиле.

«Бууун сагъат» уруш баргъан заманны юсюнденди. Тау элни юсю бла ётюп баргъан ач аскерчиледен бирине Юсюпчюкню анасы гоппан айран бла халыу гыржын береди. Жаш, кете туруп, столну къыйырына, тешип, бууун сагъатын салып чыгъады. Юсюпчюк, солдатны ызындан жетип, ол сагъатны къайтарады. Таулу къонакъбайлыкъ унамайды сатыу-алыуну. Хапарда уллу суратлау мадарла жокъдула, сабыр ушакъ барады.

«Шауданчыкъ» жазылыу халы, тили, жумушакъ ауазы бла къысха новеллагъа ушайды. Эки жаш адам паркда барадыла. Жашны кесини сагъышлары, къызны да. Ала бир бирге ушай болурламы? Ким билсин, бизге жаланда жашны сагъышлары туурадыла. Алай ала бир затны юсюнден сагъыш этгенча уа кёрюнеди. Жашауну хар такъыйкъасын да эсде тутаргъа онг жокъду. Жюрекге тюйрелген зат къалады эсингде.

Баширни «Тызыл тарыны назылары» деген китабына бир къауум повесть бла хапарла киргендиле. Ары кирген повестьледен бирине «Дау» деп аталгъанды. Сюйгенле, чырмаулагъа тюшюп, юйюрлерин чачып, кёп сынамазлыкъ затларын сынап, артда биягъы бирге къошуладыла. «Хар адам кеси насыбын кеси ишлейди. Биреу къурашдыргъан насып тынгылы болургъа амалы жокъду. Башха адам, кеси аягъына ёнчелеп, санга чурукъ сатып алгъанча. Битеу кеби жарашса да, кесинг алмагъан кийим бир жеринги къыйнамай амалы жокъду», – дейди повестьни жигитлеринден бири Ариуба. Бу сёзлени кертиликлерине ийнанмазлыкъ болмаз. Автор былай айтады: «Адамлыкъ адамсызлыкъгъа, акъыл телиликге, тюзлюк терсликге хорлатханды деген шартны алыкъа адам улу сынамагъанды, билмейди…»

«Къачхынчы» повесть мудах жомакъгъа ушайды. Аны сюжет ызы былайды: революцияны аллында жылкъычы жаш Зауурбек байны къызы Зайнафны сюеди. Къызны башхагъа бере туруп, Зауурбек сюйгенин той баргъан чакъда  атасыны арбазындан алып къачады. Абрек болуп, бугъуп айланадыла экиси да. Зайнафны юйюрю мусульман топуракъгъа кёчерге таукел болады. Зайнафха хапар бередиле. Ол унамайды. Болсада, ала кетгенде, алагъа тансыкъдан, ауруп башлайды. Экиси да Тюркге тебирейдиле. Зайнаф, къызыу ауруп, жолда ёледи. Зауурбег а, кёп къыйынлыкъла кёрюп, ата ташына къайтады. Повестьни хапарлау халы, сюжет ызы да уллу чыгъармагъа тартадыла. Болсада автор аны повестьлей къойгъанды.

Бу къысха айтыуда Баширни «Къуш уя» деген хапарын сагъынмай жарамаз. Хапар табийгъатны суратлаудан башланады. Башир, жашыракъ заманында жазгъан хапарлада, повестьледе болсун, суратлау ишинде артыкъ тереннге кирмегенди, мында уа Кавказ тауланы, алада саркъгъан шорхаланы, анда жашагъан жанлы затланы юслеринден айта, автор керти да ёсюу жолунда уллу жетишимле этгенин кёргюзтеди. Хапар тау къушну бла аны эки баласыны юсюнденди. Боран, аланы уяларын аудуруп, тюкленмеген балаланы жерге атады. Тамата къуш, балалары ёлген сунуп, жарсыйды, кеси да жаралы болуп, къыйналады. Болсада аны балалары сау болуп чыгъадыла, къарт къушну ала бла тенг кёкге кётюрюлалмагъанын кёрюп, эки баласы эки жанындан алып, учадыла, сора келип, тау башына къонадыла. Къыйын болса да, аланы жоллары тау башына эди, уялары болгъан жерге. Сюргюнден къайтханча. Бу хапар жашырын тил бла сюргюнде чачылгъан халкъыбызны юсюнден айтады.

Гуляланы Башир, сёзсюз, энтта да кёп чыгъармасы бла къууандырлыкъ эди бизни, алай аны муратлары жартылай къалгъандыла. Кеси дуниядан кетген эсе да, аны жарыкъ ауазы, жумушакъ къарамы, дайым бизни эсибизге келип, мудах эте, къууандыра турадыла.