Узун жашауну жашырынлыкълары недеди

Адам улуну жашауу узундан-узун бола барады. Аны бла байламлы кёп тюрлю оюмла жюрюйдюле, ол санда заман терк барады, ол себепден къартлыкъ да кечиракъ келеди деп. Аны бла байламлы федерал басмалада болгъан билдириулени жыйгъанбыз, аны бла сизни шагъырей этебиз.

 Белгили орус поэт Александр Пушкинде окъуйбуз: «Отоугъа отузжыллыкъ къарт киши кирди». «Къарт къатыннга» - Татьяна Ларинаны анасына отуз алты жылгъа жууукъ эди. Раскольников ёлтюрген къартайгъан тиширыугъа къыркъ эки жыл толгъан эди. Бюгюнлюкде уа быллай жыл сан орталыкъгъа угъай, жашлыкъгъа окъуна саналады.

Россейли алимле былай  айтадыла: ахыр жюз жылгъа жашауну орталыкъ узунлугъу хазна къалмай битеу къыраллада да ёсгенди. Аны сылтаулары ачыкъдыла: медицина айныгъанды, социал жалчытыу да, цивилизацияны башха ахшылыкълары да. Жарыкъ кёллюле эсеп чыгъаргъандыла: айныуну токътатыргъа жарамай эсе, адам улу да кёпден-кёп жашап барлыкъ болур деп.

Юлгю кёз аллыбыздады. Бир минг тогъуз жюз тохсанынчы  жыл бла тенглешдиргенде, Европаны къыралларында бусагъатда сегиз жыл чакълы бирге кёбюрек жашап башлагъандыла: 74,2 жылдан ол кёрюмдю 80,9 жылгъа дери кётюрюлгенди.

Ёсюу мындан арысында да алай тири барса, ёмюрню ортасына европалыны орталыкъ жыл саны токъсанжыллыкъдан озарыкъды, акъсакъалла уа 150 белгини ётерикдиле. Бу жаны бла биологиялы чекни ахырына алыкъа алай терк жетерик болмазбыз. Бирле уа библиялы Мафусаилни жыл санына окъуна дери тартырла? Былай алып айтханда уа, ол чек бармыды да?

Бу соруугъа россейли биологла жууапла излегендиле. Къыркъ бир къыралдан кёрюмдюлени тинтип, ала бегитгендиле: хазна къалмай хар жерде да адам кёбюрек жашап башлагъанды. Къарагъанда, биологиялы чекге дери алыкъа узакъды. Алай бу ариу илму оюмда магъаналы чурум барды. Жашауну узунлугъу тёредеча, битеу жыл санлада ёлюмню санап алай тергеледи. Былайда уа эсигизге: жашауну узунлугъу жаш адамланы араларында терк энишге тюше барады. Алай хурметли жыл саннга жетгенлеге къарасанг а, башха сурат ачыкъланады.

Ол алимлени бек сейирсиндиргенди. Белгили болгъан шартлагъа кёре, жюзге, аны къой да, жюз беш жылгъа жетгенлени араларында XX ёмюрде ёлюу тири азая баргъанды, аны себепли ала кёбюрек болгъандыла. Ол а медицинаны бла цивилизацияны башха ахшылыкълары бу жаны бла себеплик этгенлерини юсюнден илму оюмгъа келишгенди. Алай бир аздан а бу жорукъ да ишлемей башлагъанды.

Иш а жюз он жылгъа дери жашагъанланы саны ахырысы бла да ёсмегениндеди. Бу жаны бла рекорд бир минг тогъуз жюз токъсан жетинчи жылдан бери алышынмагъанды, 122-жыллыкъ Жанна Калман жашаудан кетгенли бери. Америкалы алимле санагъанларына кёре, бусагъатдача болум сакъланса, мардадан кёп жашагъанла,  жюз жыйырма беш жыллыкъларына тюбегенле, жюз ёмюрге бир кере чыгъарыкъдыла.

Ол затланы тергеп, авторла, айтыргъа керекди, тарых эсеп эггендиле: адамны жашаууну узунлугъуну биологиялы чеги барды. Аны къой, ол чекге жетгенлени да билебиз. Андан да бег а башха шарт сейирсиндиргенди: бир ёмюрге жашауну орталыкъ ёлчемин бир бла жарым кереге кёбейтирге амал берген цивилизацияны уллу жетишимлери кёп жашагъанланы араларында ёлюуню аз эталмагъандыла.

Эсеп: анга жетерча энчи жангы технология амалла керекдиле, эм алгъа генетикада. Мында уа тинтиуле толу бардырыладыла, алыкъа жаныуарлада. Алай жангычылыкъла бир бирини ызларындан чыкъгъанлай турадыла. Генный инженерияны онгларыны болушлугъу бла алимле къуртланы, чибинлени, чычханланы жашауларын эки кереге кёбейталгъандыла. Мындан алгъа битеу дуния асламлы информагентствола  къыркъ тёрт жыллыкъ америкалы Элизабет Пэрриш быллай сынауну ётерге хазыр болгъанын билдиргендиле. Хау, ол бек сейирсиндирген оноуду.

Алимлени асламысы быллай сынаула къоркъуулудула дейдиле, андан чыгъаргъа боллукъ болумла алыкъа тинтилмегендиле, жаныуарлада тинтиулени эсеплерин а адамда бардырыргъа ахырысы бла да жарамайды. Мында кёп заманны ичинде ётдюрюлген сынауланы хайырланыргъа тийишлиди. Сёзге, бир-бир ийнанмагъан адамла Пэрришни генный терапияны хайырланыргъа сюйгенинде энчи реклама атламланы кёредиле. Алай кёпле уа жангы Мафусаилни чыгъарыргъа боллукъ экспериментни ашыгъып сакълайдыла.

Аны бла бирге уа Европалы къыраллада жашауну орталыкъ ёлчеми тарыхда биринчи кере 80 жылдан кёп болгъанды. Ол жети жылгъа жууукъ чакълы бирге кётюрюлгенди,  сёз ючюн бир минг тогъуз жюз токъсанынчы жылда 74,2 жылдан башлап  бюгюнлюкде  82,9 жылгъа дери ёсгенди. Запад къыраллада, орталыкъ ёлчем бла алып айтханда, адамла Ара эм Шаркъ Европаны къыралларындан эсе сегиз жыл чакълы бирге кёбюрек жашайдыла.

Экспертле Европаны жамауаты тири къартая баргъанына шагъатлайдыла. 1980-чи жыллада 65 жылдан таматала Европаны инсанларыны он проценти бола эселе, 2022-чиде уа ала 20 процентни къурайдыла, 2060-чыда уа ол кёрюмдю 30 процентге ёсерикди. Бюгюнлюкде, орта эсеп бла айтханда, Россейде жашауну узунлугъуну орталыкъ ёлчеми 71,3 жылгъа жетгенди.

ВОЗ санагъанды - адамны саулугъуну жыйырма процентин генетика къурайды, жыйырма беш процентин - экология,  он беш проценти уа медицинаны айныгъанына кёре болады. Къалгъан къыркъ проценти уа адамны энчи жорукъларына, халине кёреди. Тютюнсюз, ичгисиз, жаулу азыкъсыз туруу эмда спорт бла кюрешиу, белгилисича, жашауну къыйматлылыгъын игилендиредиле, аны узунлугъуна да себеплик этедиле.