Къыралны биринчи танкы

1920 жылда  31 августну бизни къыралда чыкъгъан биринчи танкны туугъан кюнюне санаргъа боллукъду. Конструкторланы, аскерчилени, тарыхчыланы арасында аны юсюнден даулашла да бола туруучудула.

Нек дегенде  быллай техниканы биринчи къурагъан къыралгъа Великобритания саналады. Танкланы (ингилиз тилде ол «чыккыр» деген сёзню магъанасын тутады) аслам халда  анда чыгъарып башлагъандыла. Анга ол атны душманланы алдарча берген эдиле. Ала кеслери да, жанындан къарагъанда, аугъан уллу чыккыргъа ушай эдиле.

Биринчи ингилиз танкла 1916 жылда Сомма сууну къатында сермешге къатышхандыла. Аны себепли танк эмда ол жаны бла  аскерле къуралгъан кюннге ол жылны 15 сентябрин санаргъа тийишлиди.

Бизни къыралда бу техниканы тарыхына къайтсакъ, аны сынам халда къурау ишлени В. Д. Менделеев 1911-1915 жыллада бардыргъанды. 1915 жылда 18 майда уа А.А. Пороховщиков этген быллай машинаны ишлетип кёргендиле. Н.Н. Лебеденкону проекти бла къуралгъан сейирлик «патчах-танкны» да ол жылда хайырланып башлагъандыла. Алай Менделеевни умутлары къагъытда къалгъандыла, ол экеуленни проектлерине кёре уа бирер танк ишлеген эдиле. Тюрлю-тюрлю сылтауланы хатасындан ала да сериягъа чыкъмай къалгъандыла.

Бир-бир тарыхчыла бизни къыралны биринчи танкыны туугъан кюнюне Пороховщиковну машинасы цехден чыкъгъан кюнню санайдыла. Алай специалистлени асламысы уа 1920 жылда 31 августда Тёбен Новгородда Къызыл Сормово заводну къабакълары ачылып, андан «Эркинлик ючюн къазауат этген жолдаш Ленин» деген женгил танк чыкъгъан кюнню дурус кёредиле.

Тюзюн айтханда, бу танк Биринчи дуния урушдан къалгъан французлу «Рено FT-17» эди. Анга дагъыда «Орус Рено» деп айтхандыла. Къызыл Аскерни къолуна тюшген техниканы кёп затларын а тюрлендирип башха этгендиле. Аны хар несин да тинтип, чертёжла эмда схемала жарашдыргъандыла, бир-бир затларын жангыдан къурагъандыла. Сёз ючюн, моторун АМО завод,  топларын бла сауутларын а Путилов, Обухов эмда Ижорск заводла чыгъаргъандыла. Алай бла ол бек аламат машина болгъанды. Аны ючюн кёпле Рено FT-17 танкны быллай техниканы барыны да ата-бабасына окъуна санайдыла.

«Орус Ренону» жашау жолу артыкъ узун болмагъанды: жаланда онбеш машина чыкъгъанды. Бизни къыралны танкла къурау школу да андан башланнганды.

«Къызыл Сормово» заводда 1980 жылда эки эсгертме орнатхандыла. Бири – Уллу Ата журт урушда чыгъып тургъан Берлинни алгъанда сермешге къатышхан Т-34-85 танкды. Экинчиси уа «Эркинлик ючюн къазауат этген жолдаш Ленинни» макетиди.