Тюзлюк тюзде къалмаз

Эртте-эртте эки къарындаш болгъандыла. Аланы бири жарлы, бири уа мал иеси болуп жашагъанды. Бай къарындашны аты Къасай, жарлы къарындашны аты уа Ийнал эди.

Къасай, кеси кибик бир байны къызын алгъанда, шапалыкъ этерге, учаланы биширирге да Ийналны чакъыргъанды. Ийнал, къарындашлыкъ жюрек бла барып, Къасайны къурманлыгъын этген заманда, бир къойну башын, аякъларын да къатынына берип:

- Бишир да, сабийлеге ашат, - деп жибергенди.

Биреу а, аны эслеп, Къасайгъа барады да:

- Ийнал этлени урлап, юйюне жибереди, - деп тил этеди.

Аны эшитгенде, Къасай, Ийналгъа келип:

- Къурманлыкъ этледен юйюгюзге ийгенмисе? - деп сорады.

Ийнал къарындашына:

- Да хау, бир къойну башын бла аякъларын сабийле ашасынла деп ийгенме, - дегенинде, Къасай:

- Алан, мен сени къонакълагъа кесилген къурманлыкъны жаланбыдыр сабийлеринге ташы депми чакъыргъан эдим бери? - деп къычырды.

Ийнал, ийменерек да болуп:

- Да халкъ ашагъан къурманлыкъдан ала да къапсынла деп ийгенме да, къызгъана эсенг, аны тюбюнде къалмабыз, къайтарырбыз, - деп жууаплады.

- Къапсала уа, халкъдан къалса къабар эдиле, - деп, тырман этди Къасай.

- Ярабий, бу тюклю аякъла ючюн не уллу тырман этдинг, бай къарындашны къатында жарлы къарындаш жашамаймыды?! Андан эсе келмегеним, кёрмегеним да ол аякъла болгъа эдиле! - деп кючсюндю Ийнал.

- Да сени уа жарлы менми этгенме?! Сен да болсанг а бай! Сен да мен туугъан ата-анадан туугъан ушайса да! Сен манга къарындаш болмагъа эдинг да! - деп, Къасай оспар-оспар сёлешди.

- Да, ыйлыгъа эсенг, бу элни санга къоюп, сен болмагъан жерге кетерме, сора, зауукъ этип, ыйлыкъмай жашарса, - деди анга Ийнал.

Къысхасы, сылтау болмагъан жерде терен чурумлагъа жете, бир бири бетине къарамазча болдула. Ахырында Къасай, Ийналны ол элден къурутур ниет бла, уручуду деп тёреге жайды. Да не? «Байны сийдиги тирмен айландырады», «Жарлыны сёзю уа чапыракъдан ётмейди» деген сёзле жашаудан алыннгандыла.

Кюнлени биринде Ийналны Тёреге чакъыргъанларында, сабийлери аны бутларына чулгъанып жилядыла. Ийнал а Тёреде кесине не тюрлю дау айтылырын да алыкъа билмейди.

Къасай атха минип, Ийнал жаяулай жолгъа чыкъдыла. Экиси да бир бирге кёз-къаш бермей, бара барып, бир элге жетедиле. Ийнал бек арыйды, бек талчыгъады, суусап да болады. Сора бу, суу тилей, бир юйге бурула тебирегенде, сылжыраргъа этеди деп, Къасай аны ызындан ат бла чабады. Аны чабыуул этип келгенин кёргенде, Ийнал, къоркъуп, хунаны башы бла арбазгъа секирди да, къолунда ауругъан сабийчиги бла олтуруп тургъан къатынны юсюне тюшдю. Ол заманда къатын, чексиз элгенип, хыны секиргенде, ауругъан сабий, аны къолундан ычхынып, ташха тиеди да, ёледи.

Энди жазыкъ Ийнал саудан ёлдю, суусабын, арыгъанын да унутду. «Къыйынлыкъны азындан кёбю игиди» дегенча болду. Халкъ басынды. Къасай да жетди. Сабийни атасы бир жанындан сюелип, анга не затла этмедиле!

Дауурну ахырында, Ийналны мурдаргъа да тергеп, экиси да муну Тёреге бирден сюрюп тебирейдиле. Ала атлыла, ол жаяу кетип бара, эшеги балчыкъгъа батып, чыгъаралмай кюреше тургъан бир адамны юсюне жетедиле.

Ол адам эшегини къулакъларындан тутуп тартханын кёргенде, Ийнал болушургъа барады да, эшекни къуйругъундан тутуп тартханлай, ол хужулукъну къуйругъу, юзюлюп, къолуна келип къалады.
Эшекни иеси аны кёргенде, кёзлерине къан чапды.

- Да сени уа юйюнг оюлду да, кел да, эшекни къуйругъун юз деп, сени ким чакъыргъан эди? - деп, ол да Ийналны Тёреге сюргенлеге къошулду. Не этерик эди? «Ташны ата билмеген башына урур», - деп ёкюнюп тебиреди. Сагъышдан башы кёпдю. Ачыудан кеси кесин жоярча болду. Юч даучу да, Ийнал да кетип бара, бир жар къыйыры бла озаргъа тюшдю. Ол заманда Ийнал: «Энди мен Тёреге барсам да бир, бармасам да бир. Тёре, аланы къоюп, мангамы ийнанырыкъды? Андан эсе, аланы табасы болмай, кеси кесими ёлтюрейим», - деп, жардан энишге секиреди да, тюбюнде сюрюу кюте тургъан жашны юсюне тюшюп, аны билегин бла бутун сындырады.

Ыхы, энди бютюнда онгду! Ол сюрюучюню атасы да алагъа къошулуп, Тёреге тебиредиле. Алгъыннгы даучула аздыла дегенча, энди уа бу да тёртюнчюге къошулуп, Тёреге жетдиле. Ийнал, тагъылгъан ат кибик, эшикде сирелип къалды, ала уа тюзюнлей Тёре жыйылыучу юйге кирдиле.

Сокъур насып да болады. Ийнал эшик аллында сюелип тургъанлай, тёречи, ишине келе, Ийналны юсюне болду.

- Да, жюйюсхан, мени тёрт адам болуп келтиргендиле. Сен мени бу ишден къутхарсанг, мени мюлкюм да сени болур, кесим да ёмюрюмде сени юй жумушчунг болурма, - деп тиледи.

Тёречи Ийналны сёзюне бюсюреди. Кеси да аман адам болмаз эди, баям.

- Кёрюрбюз, - деп, юйге ётдю.

Даучуланы кёрдю. Ийнал да кирди.

- Не жумуш бла келгенсиз? - деп сорду тёречи.

Къасай, туруп, Ийналны кёргюзтюп:

- Ма бу мени къурманлыгъыма мени мюлкюмден онеки къоюму сойгъанды, менден эркинлик болмай, къонакъланы юлюшлеринден урлап, бир къойну башын, аякъларын да юйюне жибергенди, - деди.

- Ахшы, андан сора айтырынг бармыды?

- Угъай, жокъду.

- Да бу киши юйюне жиберген баш бла аякъланы, сен башха адамгъа берирге деп, юлюшге айыргъанмы эдинг?

- Угъай, аллай зат а болмагъанды. Алай ол аланы менден эркинликсиз жибергенди.

- Ол да ахшыды. Ол баш бла аякъладан ёзге, бу адам сени къурманлыгъынгдан жукъ иш а ашагъанмыды?

- Угъай, андан сора ашаргъа къоймагъанма, - деди Къасай.

Ол заманда тёречи:

- Ыхы, энди ангылашынды. Сен къурманлыкъны халкъгъа деп этгенсе. Халкъ ойнай, жырлай, учангы ахшысын ашагъанда, Ийнал а онеки къойну сойгъанда, бир баш бла тёрт аякъ ашагъанды. Дагъыда сен урлагъанды деп сюелесе. Сени бетинг къайдады?! Тёрени оноуу: Ийнал къурманлыкъ этсе, сен да аны онеки къоюн союп, бир баш бла тёрт аякъ урларса, хайда, бар, - деп, Къасайны алай ары ашырды.

Сора:

- Экинчи даучу, айт дауунгу, эшитейим, - деди.

- Мени айтырым а олду: бу адам, хунадан секирип, къатынымы къоркъутханды да, сабийими аны къолундан тюшюртюп ёлтюргенди, - деди экинчи даучу.

- Ахшы. Да ол сени къатынынгы билипми къоркъутханды?! Ургъанмыды?! Неда сабийинги ат да, ёлтюр дегенмиди?! - деп сорду тёречи.

- Да аны уа билмейме, мен алайда болмагъанма, - деди ол экинчи даучу.

Тёречи да:

- Ыхы, да сора сени къатынынг сабийин андан къоркъуп атмагъанды, тауушдан къоркъуп атханды. Тауушну Тёреге чакъырсанг, ол заманда ишинге къарарбыз, бар, - деп, экинчи даучуну да юйюне ашырды.

Ол да тайды.

Тёречи:

- Ючюнчю даучу, айт, энди сени да эшитейик! - деди.

- Мени эшегим батмакъгъа батып, мен да аны чыгъаралмай тургъанлай, бу адам, чаба келип, балчыкъдан чыгъарама деп, аны къуйругъундан тартханды да, юзюп къойгъанды! Юзгени кибик, энди сау да этсин! – деди ол да.

- Ахшы, - деди тёречи. Сора: - Сени эшегинг, къуйругъу юзюлгенликге, кёрюрюнден, эшитиринден неда жюрюрюнден жарты боллукъ тюйюлдю.

Жыгъылгъанда, къуйругъун, уруп, кеси сындыргъан эсе да, ол бизге белгили тюйюлдю. Сен эшекни батмакъгъа батдырмасанг, ол эшекни къуйругъун тартырыкъ да, юзерик да тюйюл эди. Терс сен кесингсе, бар, - деп, аны да юйюне жиберди.

Ол да башын къашый чыкъды. Тёречи:

- Аха, тёртюнчю, сени уа не дауунг барды?

Тёртюнчю:

- Мени дауум олду: жашым жар тюбюнде къойла кюте тургъанлай, бу адам, башындан секирип, юсюне тюшгенди да, билегин, бутун да сындыргъанды, - деди.

Тёречи:

- Ыхы. Да сени жашынгы алайда тургъанын ол къайдан биллик эди?

Неда, барып, ол секирир жерде тюбюне кирип нек тура эди? Ол а, жардан секирип, сени жашынга тийгенде, ачымагъан сунамыса? Кёзюнг тёзмей эсе, ол, барып, жарны тюбюнде турур, сени жашынг а барсын да, башындан секирип, аны билегин, бутун да сындырсын. Анга къабылмыса?

- Угъай, мени жашым ол бийик жардан ёмюрде да секирмез, - деди тёртюнчю.

-  Да бар сора, экинчиде жашынг аллай къоркъуулу жерде хатаны сакълап турмасын, - деп, тёречи аны да ашырды.

Хапарны андан арысы къалай болгъанын билеме деген а алдарыкъды...