Не тюрлю болумда да кёлсюзлюк этмегенди, жюреги кимге да ачыкълай, жарыкълай къалгъанды

Танышыу

Хар адамны  да жашауунда боладыла  унутулмазлыкъ тюбешиуле. Мени Залийханланы Башир бла жолугъууум да ма алай болгъанды. Аны  юсюнден мен аны таныгъынчы да эшитгенме. Телевидениядан къызла: «Баширни жырларын жаздырыргъа Элбрусха барабыз, сюе эсенг, кел бизни бла»,-дегенлеринде, бек къууандым.

Ол кюн огъурлу къарт бизге алты сагъатны жырлап турду. Анга тынгылагъанла, жырларын жаздыргъанла да  арыгъан эдиле, ол а андан ары жырларгъа хазыр эди. «Энтта да къаллай бир заманны жарларгъа боллукъ эдинг?»,-деп соргъаныбызда, «Тейри, алыкъа уа жыр къапчыгъымы жартысы да тауусулмагъанды»,-деди, кюле-кюле.

Телевиденияны машинасыны анга къарап тургъан шофёру уа, дюгерли жаш, сейирге къалып: «Урушну да, сюргюнню да адам тёзюп болмазча къыйынлыкъларын сынап чыкъгъандан сора да кёлю былай жарыкъ къалгъан адамлары болгъан миллет керти да насыплы миллетди»,-деген эди.

Ол кюн мен да Башир бла кёп ушакъ этгенме. Аны хапары бирде титиретген окъуна эте эди.

Акъ кюпесни чайкъалыуу

…1941 жыл. Кёнделенни Советле юйюню аллында халкъ сыйынып болмазчады. Буйрукъ берилгенлей, фронтха тебиреп тургъан жашла автомобильлеге минедиле. Алайда аланы ашыра келген тиширыула, къычырыкъдан къырып, аланы тёгереклерин алып, тебирерге къоймайдыла, сагъатдан артыкъ тыядыла. Аскерге тебиреген жашла, была чархла тюбюне тюшедиле деп, жанлары кетип, ариу айтыргъа кюрешедиле.

Ол кече тиширыуладан кючден ычхынып кетдиле. Эрттенликде уа жашла, Нартаннга жетип,  тохтап къарагъанларында, машиналадан бирине акъ кюпес тагъылып, желде байракъча чайкъала тура эди. Аны киши алыргъа кюрешмеди.

«Залийхан улу хазырды»

Элбрусчу жашла, аланы араларында Залийханланы Башир да, атлы аскер дивизиягъа тюшгендиле. Алай аны анда кёп тутмадыла. Ушкок атаргъа баргъанларында, Башир полкда биринчи  жерни алады. Кесин таныгъанлы саууту боюнундан кетмегенин, кеси да бек иги уучу, уста  мараучу болгъанын билмей, аскер башчыла аны алайда юйреннген сундула. Саугъагъа бир кюзгю, жюлгюч, башха затла да бердиле. Сора: «Залийхан улу хазырды»,-деп, алайдан фронтха ийдиле.

Биринчи майдалы

Ол алгъа Ростовха тюшеди, андан а Харьковха. Анда тургъанларында, бир эки жюз адам болуп, элледен биринде тохтагъандыла. Машиналары, ат арбалары, пулемётлары  да бар. Ала тохтагъан жерден бир километр чакълы узакълыкъда уа ат орун болгъанды. Андан тарх деп ушкок атылып, аскерчиледен бири ауду да къалды. Барысы да гузаба этдиле, ары-бери бугъаргъа кюрешдиле. Ушког а дагъыда атылды да, экеуленни аудурду. 

Командир жаш, таша жерден кёзюлдюреуюклери бла къарап, ат орунну къайсы жеринден атылгъанын билди. Сора, Залийхан улуну чакъырып, снайпер ушкокну къолуна тутдурду. Башир аны приборуна къарап, терезеледен биринде бир уллу бетни кёреди. Марай кетип атды да, къаплады. Андан сора андан жети адам  чартлап чыкъдыла. Ала немислиле болгъандыла. Бизни солдатла терк окъуна от ачып, аланы алайда къырадыла.

Артда ат оруннга барып къарасала, окъ ол Залийхан улу ургъан биринчи немислини мангылайына тийип тура эди. Ма ол кюн алгъанды Башир биринчи саугъасын – «Аскер махтаулукъну» майдалын. 

Амалсызлыкъ

Берлиннге дери жетдирген уруш жолларында ол дагъыда кёп кере тийишли болгъанды орденлеге бла майдаллагъа.  Ленинградда къуршоуну заманында кёрген къыйынлыкъларын эсине тюшюргенде уа, къалгъанларын унута эди. Ол заманда къалай сау къалгъанына кеси да сейир этгенди. «Асыры ачдан аякъларында шаугютлерин кесип ашагъанла болгъандыла, - деп эсгергенди Башир мени бла ушагъында.- Манга да белбаууму биширип ашаргъа тюшгенди. Адам ёлюкле сууну ичинде томуроулача тургъанлай, андан суу алып ичгенбиз. Не этерик эдик,амалсыз болсакъ…». 

Эр киши жилямукъла

Къыркъ бешинчи хорлам жылда Залийханланы Башир урушдан сау-саламат къайтады. Халкъы туугъан жеринден Орта Азиягъа кёчюрюлгенин ол фронтда окъуна эшитгенди, алай ата журтуму кёрмей болалмайма деп, тюзюнлей Элбрусха салып баргъанды. Юйюню къатына жетип, къабакъ эшикден тонгузла чыгъып келгенлерин кёргенде, къыралны къоруулай, Европаны къыдырып чыкъгъан солдатны, кёлю толуп, жилямукълары кёкюрегинде жылтырагъан орденлерине бла майдалларына акъдыла.

Къанлы къазауатда ёлюмге бетден-бетге къарагъанда да келмеген эди анга бу жолча такъырлыкъ. Жюрек жарасына ол багъарыкъ сунуп, атасы къалагъан хунагъа къапланып кёп турду. Алай этер амалы жокъ эди, артха айланып, ауур-ауур атлай кетди…

Ахлуларын излеу

Юйдегисин излей, поездде Экинчи Алма-Атагъа бара тургъанлай, терезеден къарап, жалан этчиклерине тончукъла кийип тургъан жашчыкъланы кёргенде, Башир ала таулу сабийчикле болгъанларын олсагъат биледи. Алайда тюшеди  да, аладан жууукъларын бла ахлуларын сорады.

Атасы бла анасы ёлгенлерин, эгечи уа жууукъда жашагъанын да биледи. Кёп да мычымай эгечине барады. Мени жауум да аллайгъа барсын: бири биринден гитче жети сабий - къып-къымыжа, ачдан быдырчыкълары кёбюп. Баширге уа аскерден эркин этгенде, артмакъгъа салып  будай ун,  къатхан ётмекле,  консервала, аны кибик чай, кюшлю эмда бал туз, къумач да берген эдиле. Эгечини сабийлерин алай кёргенден сора ол затланы барысын да алагъа къойду.

Огъурлулукъ

Мен Баширни жашауунда болгъан, аны адамлыгъын кёргюзтген дагъыда бир шартны юсюнден билдирирге сюеме. Къыркъ биринчи жылда Залийхан улу Кёнделен сууну боюнунда эки жаш бла сюелип тургъанлай, алайгъа жюк ташыучу машина келип тохтады. Андан эл Советде ишлеген биреу чыкъды да: «Жашла, машинада ашлыкъдан тёрт машок барды да, аланы тюшюрюрге болушсагъыз эди»,-деп тиледи. Ол эки жаш унамадыла, аман окъуна айтып, алайдан кетип къалдыла. Башир а, сёз да айтмай, барып, машокланы машинадан тюшюрдю. Эл Советде ишлеген адам а артда, аны фронтха ашырыргъа  келгенинде, кёп адамгъа да эшитдирип: «Кёрюрсюз, бу жаш урушдан сау къайтмаса»,-деген эди.

Унутулмазлыкъ хазна

Ол айтханлай да болгъанды. Башир урушдан, кёчгюнчюлюк азабындан да къутулуп, ата журтуна сау-саламат къайтханды. Не кёп къыйынлыкъ кёрген эсе да, бир заманда кёлсюзлюк этмегенди, аны жюреги кимге да ачыкълай, жарыкълай къалгъанды.

Мен анга тюбеген кезиуде 90 жылы болгъан акъсакъал ийнарла айтханында, кёзлери жыйырмажыллыкъ жашныча ойнай эдиле. Эштада, ма ол жарыкълыгъы, жюрек халаллыгъы себеп болгъандыла анга узакъ ёмюрню сюрюрге. Ол 100 жыл жете алай ауушханды. Алай жырлары уа къалгъандыла. Къызы Фаризат ала жазылгъан аудиокассетаны бек багъалы хазнаныча сакълайды.