Таурухла бла жашау байламлыкъ

Таурух шартлагъа кёре, Энейланы тукъумлары Кавказда бек эрттегили атауулладанды. 1896 жылда Владикавказда алгъа «Кавказ» газетде, ызы бла энчи китапчыкъ болуп, Кавказны тинтген этнограф, юрист, жарыкъландырыучу, профессор Башир Далгатны (Долгат) «Чегем чыранлагъа жолоучулукъ» деген аты бла очерги чыкъгъанды. Анда Энейланы Алий-эфендини юсюнден айтылады: «Чегем элде кесине эс бурдургъан Нальчикден келген оруслуну ариу хапчюклю тюкениди. Башха жерледе аллай жокъду. Элни омакълыгъы уа – азан къычыргъан жери болгъан межгит, европалы халда ишленнгенди, жашилге боялгъан къанжал башы бла. Башха межгитледеча, анда да кёп жашчыкъ окъуйдула. Жайда ала межгитни тёгерегинде балконда олтурадыла, аякъларын жыйып, къышда уа – ичинде кийизле юсюнде. Ол сохтала башларында акъ сархлары бла айырмалыдыла. Ол адетни, Тюркде он жыл туруп, арап-тюрк билим алып, жерлешлерини къылыкъ хунерлерин тюзетирге сюйген Энейланы Алий эфенди кийиргенди. Ол сёзюню кючю бла, кеси юлгюсюнде кёплени аракъыдан тыйгъанды, урламазгъа, биреуге аманлыкъ этмезге ант этдиргенди. Алай этгенле да жюрютедиле сарх.

Чегемлилеге ыспас этерчады, Эней улуну айтханы бламы огъесе кеслери табийгъатдан алай болгъанданмы, ала таулада айырмалы айбат, тюз ниетли да халкъдыла».

Баям, ол алим Энейланы Огъурлуну жашы Алий эфендини хапарын эшитгенди Чегемде, кесин кёрюр онгу не хазна болур эди – 1868 жылда аны юйюрю башха чегемлиле бла бирге Кёнделеннге кёчген эди. Малкъар ауузда Шауурдатда Раубазыны уа ол 1897 жылда кесгенди.

Аны тамата жашы Магомет ол жыл туугъанды. Экинчи жашы Махмут а 1901 жылда. Жашла аталары устазлыкъ этген медирсеге жюрюгендиле. Дуния билимден биринчи устазлары уа Кёнделеннге тутула-жутула келип тюшген орус киши Соломон болгъанды. Баям, патчах саясатха келишмесе да, бек билимли адам эди – ол сабийлени орус эм француз тиллеге юйретгенди. Магометге онеки жыл болгъанда, 1909 жылда, Алий эфенди дуниясын алышханды.

Ол заманда, эфендини уллу китапханасындан хапары болгъан Хадаужукъланы Бийче, къумукълу Будайладан, ол китапланы тилей келгенди, нёгер къызы бла фаэтоннга олтуруп. Магомет аланы берирге унамагъанда, ол нёгери француз тилде: «Неге керекдиле ала мынга? Бир сом-шай узат да, берир», – деп юйретгенди Бийчени. Ол заманда Магомет таза француз тилде: «Ала атамыкъыдыла да, андан багъалыдыла манга», – деп, жууап этип, сейирсиндиргенди аланы деп хапар жюрюйдю элде.

Магомет, эслирек болгъанлай, окъургьа Константинопольгьа кетип, юч жылдан къайтып, сабийлени окъутханды. Жангы властьха къуллукъ эте, 1918 жылда Бештауда Терекни халкъларыны съездине къатышханды.

Акъланы жанындан жашауларына къоркъуу болгъаны себепли, къарындашла1919 жылда, туугъан жерлерин къоюп, Бакугъа кетгендиле. Анда Магомет Жарыкъландырыу министерствону канцеляриясында переписчик, Махмут а паспорт столну надзиратели болуп ишлегендиле. 1920 жылда Дагъыстаннга кетип, анда жылны ичинде Буйнакскда, Хасавюртда, Дербентде да жашагъандыла. Экинчи жыл апрельде Малкъар округну Советлерини 1-чи къурау съездлеринде Энейланы Магометни толтуруучу округ комитетни председателине айыргъандыла. 1923 жылны ахырында уа Чечен автоном областьны РКП (б)-ны къураучу бюросуну биринчи секретары этгендиле. 1925 жылда Москвагъа Коммунист академиягъа, аны бошагъанлай а Ростовха крайкомгъа ийгендиле. 1928 жылда 27 августда Магомет кабинетинде кеси кесин ёлтюргенди. Алай болмай, башха адамны хатасы жетгенди деген оюм да жюрюйдю.

Аны кичи къарындашы Махмут а Малкъар облисполкомну инструктору, ызы бла халкъгьа билим бериуню область бёлюмюню таматасыны орунбасары болгъанды. Школланы, башха билим алыу мекямланы къурулушларына къарагъанды.

1937 жылда 11 июньда аны тутуп, азап чекдирип, 27 кере соруу этгендиле НКВД-чыла. СССР-ни Баш Сюдюню Аскер коллегиясы 18 октябрьде Энейланы Махмутну илишаннга салыргъа бегим этгенди. Ол кюн окъуна аны толтургъандыла. Жаланда 1956 жылда, жангы тинтиуледен сора, тазаланнганды аны аты.

Магометни жашы Тимур физика-математика илмуланы доктору, Россейни илмула академиясыны член-корреспонденти, Россейни илмула академиясыны академиги, тюрлю-тюрлю къырал саугъалагъа, орденлеге тийишли болгъан, битеу дуниягъа белгили закий алим эди. Ол ракеталаны бла космос аппаратланы учуу жолларын тергеп, космосха учхан ракетала артха къайтырча этгенди. Аны намысына бир планетагъа «Энеев» деп аталгъанды.

Тукъумда белгили адамла дагъыда бардыла.