ОЗГЪАН ЗАМАННЫ ТЮРСЮНЛЕРИ

XX ёмюрде малкъар халкъны бек сейир адамларындан бирине Мисирланы Жамалны санаргъа боллукъду. Аны ишини, жашаууну юсюнден халкъда кёп тюрлю таурухла, хапарла жюрюйдюле. Алай Жамалны къадарындан аз сей­ир тюйюлдю аны юй бийчесини жашау жолу да. Юй бийчеси дегенде да аны ючюнчю къатыны Къубадийланы Мимболатны къызы Фатиматны юсюнден айтама.

Фатимат бек ариу тиширыу болгъанды. Халкъда анга «Ариу Фатимат» дегендиле. Дюгер бийден бла малкъар бийче къыздан туугъан Фатиматны ариулугъуна кёпле сей­ир этгендиле. Анга кёре юйреннгени да алай болгъанды. «Менме» дегенледен кёпле тилегендиле ариу Фатиматны. Алай ол Мисирланы Жамалны сайлагъан эди.

Болсада, бу эки адамны бирге жашауларыны хапарын башлардан алгъа Мисирланы Жамалны юсюнден билгенибизни айтайыкъ.

Мисирланы Жамал Огъары Малкъарда туугъанды, анда жашагъанды. Озгъан ёмюрню жыйырманчы жылларында, Совет власть тохташхандан сора, Москвада тыш къыралла бла сатыу-алыу байламлыкъ жюрютген тюкен болгъанды. Жамал ол тюкен бла келишимле этип, андан къумач эм башха керекли затла келтирип, жюннге алышханды. Ол заманда адамла эски тёшекдеги жюнлени да хайырланнгандыла.

Андан сора да «Жамалны чалгъылары» деп халкъда сёз жюрюйдю. Австрияда чыгъарылгъан чалгъыланы Мисир улу Москвадан, биз башында айтхан тюкенден алып келтиргенди. Чалгъыла жумушакъ темирден этилген акъ тюрсюнлю болгъандыла. Ариу, сыйдам тишелгендиле. Тишелген заманда темири атылмагъанды. Юслеринде нал тамгъалары болгъанды. Адамла ол чалгъыланы бек сыйлагъандыла. Дагъыда халкъда быллай хапар жюрюй­дю. Бетал Калмыков ол тюкенни юсюнден эшитип, кеси келишим этеме дегенде, ала уа сатыу-алыуну сизни республикадан Мисирланы Жамал бла бардырлыкъбыз деп къойгъандыла. Къуллукъчу ишни алай болгъанын арталлыда жаратмагъан эди.

Къалай-алай болгъан эсе да, Жамал къармашыулу жаш болгъанды. Кёп къарыусыз адамгъа болушханды. Аллай ахшы шартлары ючюн халкъда аны намысы, сыйы бек жюрюгенди. Жамалны биринчи, экинчи къатыны да Огъары Малкъардан болгъандыла. Ала Мусукланы Къыден хажини къызлары эдиле. Хаймаша жайлыкъла Малкъаргъа берилгенде, Огъары Малкъардан ары биринчи болуп малларын ол чыгъаргъанды. Къолайлы адам болгъан­ды Къыден хажи. Башха малын айтмасакъ да, юч жюз сауулгъан ийнеги болгъан хапар жюрюйдю.

Къыден хажини эки къызы бла эки жашы болгъанды. Тамата къызы бек ариу тиширыу эди. Муслиманча жаза, окъуй да билгенди. Жамал аны юйреннгенин, къылыгъын да бек жаратханды. Жарсыугъа, бир жыл да жашагъынчы, ол тиширыу ауруп ёледи. Халкъда жюрюген тёреге кёре, жууукълукъну бузмайыкъ дейдиле да, Мисир улугъа къайын къызын Абидатны аладыла. Алай, ол эгечича болалмады. Азмы-кёпмю жашадыла, сабийлери болгъунчу айырылгъан эдиле.

Жамалны ючюнчю къатыны, башында айтханыбызча, Къубадийланы Мимболатны къызы ариу Фатимат болгъанды.

Революциягъа дери малкъарлыла бла дюгерлиле уллу байламлыкъ жюрютюп болгъандыла. Къыз бергендиле, къыз алгъандыла. Кёбюсюнде аллай жууукълукъну бий тукъумла жюрютюп болгъандыла. Онтогъузунчу ёмюрню ахырында дюгерли Къубадийланы Мимболат бла таулу къыз – Шакъманланы Къаншаубийни къызы Таубийче бир юйюрлю боладыла. Ала Дюгерде жашагъандыла, беш жашлары бла эки къызлары болгъанды. Жашлары: Муха, Омар, Аубекир дагъыда атлары белгисиз эки жаш­лары. Ол экисин 18-19 жыл болгъан заманларында къанлы жаулары ёлтюргендиле. Таубийчени биринчи жашын ёлтюрген заманларында ол алай ачыу этген эди, къарыусузлугъуму адамла кёрмесинле деп, кёзюнден бир жилямукъ тамдырмагъанды. Адамла жайылгъандан сора уа, бахчагъа барып, жерге жатып, тауушум чыкъмасын деп, бетин топуракъгъа батдырып, алай жилягъанды. Аллай адам эди Таубийче. Эки жашы ажымлы ёлгенлеринден сора, аталары Мимболат да, аланы ачыуларындан, кёп бармай ёледи. Ол заманда къалгъанларыма хата жетмесин дейди да, Таубийче юйюрюн да алып, Нальчикге кёчеди. Шёндюгю Красноармейский орамда юй салып, анда жашап турадыла.

Энди юйню таматасы Муха болады. Анасы, эгечлери, къарындашлары да аны бойнуна тюшедиле. Аланы ашатыргъа, кийиндирирге да керек эди. Муха кесине жетген къыйынлыкъланы ангылап, бир такъыйкъасын бош ётдюрмегенди. Ол уста къоллу адам эди. Атха кереклени: иер, жюген дегенча затланы аныча уста бу тийреде бир адам да эталмагъанды. Бютюнда ол этген иерлени юсюнден а таурухла жюрюйдюле. Жюгенлени уа кюмюш накъышла бла да жасагъанды. Муха этген иер бек сыйлыгъа саналгъанды. Анга да бир юлгю айтайым. Урушдан сора Муха Къарачайда Конзавод деген элде жашап болгъанды. Бир кере ол ишлеген иерлеринден бирин Москвагъа Халкъ мюлклени жетишимлерини кёрмючюне жибереди. Муха этгенлерин анда Семён Михайлович Будённый кёреди. Быллай тамаша затны адам къалай ишлеяллыкъды деп, бек сейир этеди. Андан сора Муханы Москвагъа чакъырадыла.

Къубадий улу Будённыйни аллына къурлай бармагъан эди. Ол анга сау агъачдан иер ишлеп элтеди. Белгили рево­люционер устаны саугъасына бек къууаннган эди. «Москвада къал, юй да, жер да берейик. Цех да ачайыкъ, адамланы юйрет», - деп бек къаты кюрешгенди. Болсада, Муха унамайды: «Мен Кавказда туугъама, аны сууун ичгенме, ахыр кюнлерим да, анда ётселе сюеме», - дегенди...

Муха алай айтхандан сора Будённый аны тыяргъа болмады, кёп сыйлы саугъала да берип ызына ашырды.

Къубадий улу заманын бошуна ётдюрюрге сюйгенледен тюйюл эди. Ишчи адамланы сюйгенди, алагъа хурмет да этип болгъанды. Эгечин Фатиматны уа ол заманда бек атлары айтылгъан жашла тилеп болгъандыла. Уллу тукъумладан окъуна. Болсада, Муха аланы барысындан да Мисирланы Жамалны жаратады да эгечин анга береди.

Фатимат бла Жамал бир юйюр къурап, жашап тебирейдиле. Алай Фатиматны Бетал Калмыков да бек жаратып болгъанды. Жамал Фатиматны Калмыков Москвагъа кетген заманда алгъан эди. Калмыков Москвадан къайтханындан сора Жамалны тутдургъанды. Аны биргесине Мамайланы Рамазан да олтургъанды. Жамалны бойнунда дууасы болгъанды, ол анга бек ийнаннганды. Бир жол Жамалгъа: «Хапчукларынгы да алып чыкъ дейдиле. Ол Рамазаннга бурулуп, былай айтады: «Дууаны хайырындан тутмакъдан чыгъып барама, муну алда, бойнунга такъ, сени да къутултур».

Жамал дууасын Мамай улугъа береди. Болсада, ол узакъ кеталмагъан эди. Ол кюн Жамалны ахыр кюню болду.

Жамалны Фатиматдан бир къызы болгъанды – Зарият. Фатимат а экинчи кере дюгерли жашха эрге чыкъгъан эди Туганов Сафаргъа. Зарият анасы бла бирге Москвагъа кетип, анда жашап тургъанды. Школну бошагъандан сора медсестра курсланы тауусады. Уллу Ата журт урушха къатышханды. Андан сора Москва тийресинде Подолье шахарда жашап тургъанды. Асыралгъан да анда этгендиле. Юйюрю-юйдегиси болмагъанды. Анасына, эгечлерине болуша, жашауун алай ётдюргенди. Ёмюрю Россейде ётгенликге, тауча бек уста билгенди. Тукъумуна, туугъан жерине бек термилип тургъанды.

Фатиматны экинчи эринден юч къызы бар эди.

Фатимат да, аны эгечи Забида да Москвада асыралгъандыла, муслиман къабырлада.

Хапарымы ахырында бу эки таширыу – Фатимат бла Забида – хар эр киши да базынып эталмазлыкъ бир этген ишлерини юсюнден айтайым. Отузунчу жыллада Орусбийланы Биасланны – 80-жыллыкъ кишини – тутадыла. Аны юй бийчеси Таубийчени эгечи Ханбийче эди. Не сылтау бла тутхандыла дегенде Ханбийчени жашы Чёпелеу Биринчи дуния урушха къатышхан жашларыбыздан бири эди. Этген жигитлиги ючюн кёп сыйлы саугъалагъа да тийишли бол­гъанды. Революцияны кезиуюнде уа Тюркге кёчюп кетеди. Сылтауну башы ол болгъанды.

Къарт тюрмеде жыл олтургъанды. Фатимат бла Забида анга аш-суу элте тургъандыла. Бир жол эки эгеч да Орусбий улуну сора келгенлеринде, аны ёлген хапарын айтадыла, ёлюкню уа берирге унамайдыла. Была уа анда тюрмени кир-кипчигин тышына ташыгъан биреу бла танышадыла да, анга ахча тёлеп, кече ортасында ёлюкню тышына чыгъартадыла. Ол кече окъуна аны жуууп, кебинлеп, жашырын бастыргъандыла. Къалайда асырагъанларын бир адамгъа да билдирмегендиле.

Кертиси бла да, ол заманда къоркъмай, кёп эр киши ол ишни базынып эталлыкъ тюйюл эди.

Бираздан Забиданы къызы эрге чыгъады да, баш иеси бла анасын Москвагъа алып кетеди. Артда Фатиматны да ары элтедиле.

Ма алай болгъанды бу сиз суратлада кёргенлени къадарлары.