Игилени адамны юсюнден туура сёз

Кеч болсун, эртте болсун, тюзлюкню жолу бла баргъан адам насыбын тапмай къалмайды. Къулийланы Мухтарны жашы Малик аллайладанды. Жашауунда кёп затны этерге да жетишгенди. Ол бусагъатда Къабарты-Малкъар Республиканы Сокъурла обществосуну таматасыды. Бу къыйын, жууаплы ишинде бет жарыкълы урунады, къолундан келгенни аяп къоймайды. Аны ючюн Маликге биргесине ишлегенле сый-намыс бередиле. Ишине къатыды. Жанындагъыладан да аны сурайды.

Къулий улуну биринчи жоругъу тюзлюкдю. Ол ётюрюкню, хомухлукъну шуёху болмазлыгъы баямды. Ишден артха турмагъан, болушлугъу керек заманда, чынтты эр кишилигин кёргюзте билген керти уланды. Биргесине ишлегенлени айтыуларына кёре, аланы не жумушларында да уллу кёллюлюк этмей, къаршы, жууукъ адамларыча, къатларында табылады. Ол а уллу хурмет этерча шартды. Бу къыйын заманда, адам кеси жумушларындан бошаялмагъанда, къатындагъыланы къайгъыларына жарай билиу огъурлулукъну ышаныды.

Малик, къырал ишин айыпсыз бардыргъандан сора да, жандауурлукъ этиую бла белгилиди. Ол жаны бла кёплеге юлгю болгъанын, алгъа баргъанын кёребиз. Тёгерекде-башда бушууу. Бир тюрлю бир жарсыуу болгъан адамгъа ол не заманда да эс тапдырыргъа хазырды. Къатында болуп, жумушуна къарайды, хар затны билген адамды да, этиллик жумушну терк эслеп къояды. Аны кёзю-къашы бла да жаш адамлагъа кёргюзтюп, этдиргени да болады. Бушуу болгъан адам къайгъылы болуп, кёп затны эслемей, кёрмей да къояды, Маликча адам къатында болса уа, ол уллу байлыкъды, насыпды. Ёхтем болса да, ол менсинмеген, кесин кётюрмеген, жашха – жашча, къартха – къартча намыс берген эсли адамды.

Мен аны бек эрттеден таныйма, ол мени къаршы жууугъумду. Андан тышында да, мени атам бек сюйген, махтагъан адамды. Атам сюйгенни мен да сюеме. Андан болур Къулийланы тукъум аны тукъум таматагъа айыргъанлары да. Къулий улу ол уллу ишни анга ышаннганларын бек уллу жууаплы жумушха санайды, тукъумну ол амалын толтурур ючюн, заманын, къарыуун да аямайды. Тукъумда Маликсиз бир жумуш да этилмейди. Ол таматагъа жыл саны бла угъай, иши бла, оноуу бла, онгу бла айырылгъанды. Тукъумну жашлары анга тынгылагъанлары, оноууна, аны айтханын жерге салмай этгенлери да анданды.

Дагъыда Маликни юсюнде мен бек жаратхан шартым, аны бла ары-бери чыгъаргъа тюшсе, анасы (жаннетли болсун) сау заманда, базар, тюкен болсун, тохтап: «Анам бу затны бек сюеди», – деп, татымлы затла алыучу эди. Кёгет жангы чыгъа тебирегенден башлап, кюн сайын алай эди. Бизге да, биргесине болгъанлагъа, сый-намыс этгени тёрелей къалгъанды. «Бергеннге Аллах береди», – деген сёз барды таулулада, ол Маликни юсюнденди.

Къулий улуну чырайы, сыфаты ариуча, жюреги да, ич дуниясы да алайды. Жаратхан затын махтар, жаратмагъанын жутуп къоймаз. Мени ангылауума кёре ол аламат шартды. Не болсанг да бол деп къоймай, оюмун ангылатханы аны ниет тазалыгъын, жюрек халаллыгъын ачыкълайды.

Жашауда кёп жюкню тартхан тынч болмагъанын барыбыз да билебиз. Къырал ишни бардыргъан, биргесине ишлегенле бла бир бирни ангылагъан, жууукъ-ахлу бла байламлыкъ жюрютген, тукъум ишде алчы болгъан – Маликге тёрели шартладыла. Къайсы ишинде да ол этимли болгъанын, хар затны толу билгенин, адамла бла тап келишгенин, жарашыулу болгъанын танытханды.

Эл тюбюнде Къулийланы Къайсынны туугъан юйюнде этилине тургъан ишлени уа айтып да бошаяллыкъ тюйюлсе. Солуу кюнледе Малик да, Къулийланы Ахматны жашлары Юсюп, Мустафир, Керим, Заур эмда башхала жыйылып, жарау бардырадыла. Кёзюнг къууанырча шартды. Анга жалан къол къыйын угъай, къаллай бир къоранч керек болгъаны туурады, аны барын да тамамлай барадыла. Сау болсунла.

Бир талай жыл мындан алгъа Къулийланы Къайсынны «Жюз атлам Къайсыннга» деген маданият фондну жумушлары бла кюреше айланнганыбызда, манга Малик бла терк-терк тюбей турургъа тюшгенди. Ол кезиуде аны ол жумушха ие кёзден къарагъанына, «менден кетсин да иесине жетсин» дегенлей болмай, хар зат тынгылы болсун деген жорукъну тутханын кёргенме. Ол а адамны этимлигин, ангылаулугъун кёргюзтеди.

Къулий улу бла Мусукланы Магометни къызы Халимат кеслерини ариу халлерине тийишли ариу юйюр ёсдюредиле. Эки жаш бла бир къыз. Сабийле да, юйде ата-анадан кёргенни эте, сыйгъа-намысха аслам эс бёледиле. Аланы хар бири, бийик окъуу юйлени бошап, бирер жерде урунадыла. Аталарыча, жашла да ишден артха турмайдыла, къачмайдыла. Хар ким кеси къол къыйыны бла жашаргъа кереклисин ала иги биледиле, аны себепли, жыл санларына да къарамай (ала жашдыла алыкъа), тутхан ишлерин айыпсыз бардырадыла. Къулий Къайсынны тукъумундан болгъанларын унутмай, аталарыны насийхат сёзлерин эсде тутуп, ючюсю да ариу къылыкълы, тау адетлени жоругъу бла жашайдыла.

Маликни юсюнден журналист Сабанчыланы Арипа былай айтады: «Аллай адамла боладыла, кеслери да толу тюшюнмегенлей, миллетге халал къуллукъ этерге туугъанла. Сёзсюз, аладан бири бюгюнлюкде Къулийланы тукъум таматалары Маликди. Былай туурадан къарасанг, да бу уа сёзюн сатмай бермез, кеси да къаш тюбюнден къарайды деригинг келеди. Алай аны таныгъан толу айталлыкъды, Малик ишлей, ойнай-кюле да билген, не айтырын, къайда къалай сёлеширин да билген жашды деп. Бир жол, Къайсынны музейини таматасы Къулийланы Фатима мени бла телевидениягъа кел, Огъары Чегемде къурулуш ишле бара турадыла деп чакъырады да, ары тебирейбиз. Биз ары жетерге, оруслу туристле къабакъ эшикни къатында сюеле эдиле. Сора бизге бурулуп, да сиз да бош келдигиз, къурулуш ишле бардыра турадыла деп, жарсып, артха буруладыла.

Биз да алай тургъанлай, ишчи кийимлери бла бир бёкем, бийик адам чыгъады, сора бизни бла саламлашхандан сора, барыбызгъа да хошкелдини айтып, арбазгъа чакъырады. Ичинде уа уллу ишле. Неден да бек сейирсиндирген – Къулийланы къалалары. Ол къаланы хапарын, таурухда жюрюгенча, алай ариу айтханда, туристле да: «Поэтни жууугъу болгъанынгы сормай билдик», – дейдиле. Арлакъда да беш-алты жаш хунаны къалай турадыла. «Была да кесибизни тукъумдандыла. Биз изеу этип, солуу кюнлени мында ишлейбиз», – дейди Малик.

Дагъыда ол кюн Малик бизге да, къонакълагъа да кёп биз билмеген шартланы ачыкълады. Ол да хапар айта, кюн тюшге жетгенде, изеучюле бла бизни да аш къангагъа чакъырды. Жууурт айран, юй гыржын, жангы бишген къой эт бла шорпа…

«Ненча тёлерикбиз?» – деп сордула туристле. Ол а ачыуланды: «Ол айтханыгъыз? Ойнапмы сорасыз?» – деди.

Аны кеси кесип этни шорпагъа атханы, гыржынны алларына тюртгени туурадан къарап тургъанны къууандырмай къалай къойсун. Аны жарыкъ бети, нюрю ол от жагъача жарытады. Маликни ким болгъанын, къаллай адам болгъанын тюз ол сагъатда билгенме.

Ол кюн таулуланы биринчи кёрген, танышхан орус туристле, аны хар сёзюне сейир этип, къууанып тынгылагъандыла. «Энди биз хар бирибиз кеси шахарларыбызда сизни юсюгюзден айтырыкъбыз. Ийнанмагъанла да тюберле, – дей эдиле. – Къулий Къайсынны назму тизгинлерини терен философияларына, Малик, сизни юсюгюз бла тюшюндюк».

Малик, уллу сёлешмегенлей, кёп хапар этмегенлей, тынч-тынч ишин бардырады. Ол иш бизни барыбызгъа да хайыр болгъаны хакъды. Мен билеме, Къулийланы арбазланы бар ишлерин да толтуруп чыкъса, Малик кесини тукъум къарындашлары бла, Къулий Къайсынны тыпыр ташы жангыдан жылытырыкъды, битеу да поэзияны сюйгенлени ары чакъыра».

Къулийланы Маликни юйю киргинчли юйдю. Жууукъ-ахлу да бери келирге бек сюедиле. Адам жарлылыкъдан сора жарлылыкъ жокъду дунияда, Маликни уа тёгерегинде адамы, Аллахны ахшылыгъындан кёпдю. Ариу арбазы къуруда къууанчха ачылгъанлай турсун.