«МУРДОРУБУЗ БИРДИ - ТЮРК ТИЛИ

   Бронтой Янгович Бедюров, алтай поэт, Алтай Республиканы халкъ жазыучусу,  востоковед-тюрколог 1947 жылда  Онгудай элде туууп, Куладада ёсгенди. Москвада М. Горький атлы адабият институтда эм СССР-ни Илму Академиясыны востоковедение институтуну аспирантурасында окъугъанды. Иги кесек назму жыйымдыкъны, тарых чыгъармаланы, кёчюрмелени да авторуду. 
Бронтой Янгович Евразияны алтай халкъларыны  халкъла аралы ассоцияциясыны председатели, Россейде Тюрк халкъланы конгресини президентиди. Бир къауум заманны Алтай Республиканы Баш Советини Президиумуну члени, Басма, информация, миллет политика эм жамауат байламлыкъла жаны бла комитетни председатели болуп тургъанды. Бусагъатда  Россейни Президентинде Алтай Республиканы культура эм жамауат байламлыкъла жаны бла келечисиди.  Къыргъызстанны «Достук» орденине тийишли болгъанды. 
Нижний Новгород шахарда Россейни миллет адабиятларыны фестивальларында анга тюбеп, быллай ушакъ этгенбиз.

– Бронтой Янгович, биз бюгюн уллу поэт Александр Пушкинни журтундабыз – Болдинода.  Ол кеси сюйген къач заманда. Былайда сиз мени бла малкъар тилде сёлешгенигиз бек хычыуунду. 
– Сёлешмей а, мурдорубуз бирди – тюрк тили. Кесим да студент жылларымы сизни жашла бла оздургъанма, бирге окъугъанбыз, жашагъанбыз, къууанчыбыз, жарсыуубуз да бирге болгъанды. Бюгюн да унутмайбыз бир бирни. Беппайланы Муталип, Геккиланы Магомет,  артдаракъ келип, Журтубайланы Махти, Батырбекланы Хамзат бла да иги танышма. Жарсыугъа, Байзулла дуниясын алышханды. Мен анга бек жарсыгъанма. Къарындашбыз биз бир бирге.
– Къалам къарындашларыбызны шуёху бизге да тыш адам тюйюлдю. Жашауугъуздан бизни газет окъуучуларыбызгъа бир хапар айтсагъыз а.
– Атым фронтчу жаш деген магъананы тутады. Атам урушдан къайтхандан сора атагъанды алай. «Ф» харф жокъду бизде, аны ючюн Бронтой болгъанма. Атам а Жангы ай жылда туугъанды да, аты Янгады – жангы деген магъанада. Оймон тюздю бизни ата-баба жерибиз. Сабийлигимден къартла ичинде ёсгенме да, бюгюн, кёп жыл озгъандан сора, алагъа акъылманла, академикледиле дейме, билимлерине сейир эте. Жарсыугъа, бусагъатда аллайла аздыла, не тюрлю илмудан да алимле кёп болгъанлыкъгъа.
– Не бла байламлы эди къартларыгъызны «академикликлери»?
– Ала дуниялыкъдан, табийгъатдан,  жашаудан да кёп тасха билгендиле. Башларында – акъыл, жюреклеринде – тин сезим, эслеринде маданият хазнабызны жюрютгендиле.
– Жазып не заманда башлагъансыз?
– Ол а унутуллукъ тюйюлдю – Гагарин космосха учхан кюн жаратылгъанды биринчи назмум. Онтёрт жылымда. Ол угъай, аны ызындан жазылгъан башха назмум басмаланнганды биринчи «Алтайдын Чолмоны» – «Алтайны Чолпаны» газетде. 
– Туугъан жеримден алама илхам дейсиз. Россейними, Алтайнымы сагъынасыз?
– Манга уллу ата журт, гитче туугъан жер деп жокъду. Ол бир ангыламды, ары экиси да сыйынадыла. 
– Тау Алтай дейдиле туугъан жеригизге. Аны тасхаларын ачаргъа сюйгенле да кёпден кёп бола барадыла.
– Сизни, бизни тилибизде да ол «алтын тау» деген магъананы тутады. Керти да кёп адам келеди Алтайгъа, ким Шамбала деген сейир жерни, ким башха тин хазна излейди. Ол таурухду. Анга ышаныргъа сюйгенле да кёпдюле.
– Ийнанмаймысыз?
– Кёп затха ийнанама. Алай адам улун тюз жанына бурургъа боллукъ насийхатчыла, устазла тургъан жашырын жерни излеп ётдюрмей жашауун,  ким да кесин – жанын, санын – тазаларгъа, гюняхсыз болургъа тийишлиди.  Алтайны байлыгъы уа табийгъатды. Анга сакъ болургъа борчлубуз.
– Аны юсюнде иги кесек иш этесиз деп окъугъанма.
– «Алтайны юсюнден сёз» деп проектим барды. Жыйырма жыл болады мен аны бла кюрешгенли.  XVII-XVIII ёмюрледе бизге келген жолоучула, алимле бизни юсюбюзден айтхан затланы жыйгъанма тюрлю-тюрлю китапладан. Ол келлик тёлюлеге керекди. Ата журтубузну, аны тарыхыны, культурасыны, табийгъатыны юсюнден къаллай бир кёп билсек, аллай бир сакъ боллукъбуз анга, багъалай да билликбиз Аллах бизге берген саугъаны. «Не игиликлерибиз ючюн бергенди бизни халкъыбызгъа Аллах сайлап быллай ариу, саулукълу жерлени?» – деб а кёп сагъыш этгенме.
– Биз да таулада жашайбыз. Бир шуёхум ары барып, ыйыкъ жашап кетгенди сизде. Ол айтханнга кёре, Алтайда хауа да башхады, аны солугъан угъай, ичген этесе, аны бла бирге санынга къарыу киргенин сезип тураса.  Сиз да алаймыды дейсиз?
– Жер юсюнде бек сыйлы затла хауа бла суудула. Ала экиси да бизде тазалай сакъланадыла. Кертисин айтханда, Алтай Республика шахарсыз жерди.  Анда табийгъат жаратылгъаныча турады. Андан келедиле ол сезимле. Кертиди, бусагъатлада ары асыры кёп адам келеди, алда сагъыннганыбызча. Аны игилиги, аманлыгъы да барды.
– Бронтой Янгович, сиз кёп жерледе боласыз. Глоболизацияны заманы жетгенди. Ол барыбызны да бирча этерге кюрешеди. Бирле, ата журт деп, бир жерге жабышып турургъа сюймейдиле, дуния адамларыбыз биз дейдиле. 
– Мен ол оюмну жаратмайма. Мен сизни поэтигиз Мокъаланы Магометча сагъыш этеме. Ол а: «Адам ушайды жерине», – деп жазгъанды. Тамырсыз терек да, ханс да жашамайды. Адам а – бютюнда. «Дуния адамы» дегеннге мен башха магъана салама – Жер планета бирди барабызгъа да, аны ачытмай жашаргъа барыбыз да борчлубуз, болалмайбыз ансы. 
– Сора адам табийгъатха кёп хатамы келтиреди?
– Угъай десем, ийнанырыкъ тюйюлсе. «Хар не да манга къуллукъ этерге керекди», – дегенле бардыла. Ала жаны болгъан затла – адам, суу, терек, ёсюм – бири бири бла байламлы болгъанларын ангыламайдыла кёпле. 
– Сиз назмуларыгъызда аны юсюнден кёп айтамысыз?
– Адамны бла уллу дунияны бирликлери – не заманда да жазыучулукъ ишде баш темалай къалады.  Терек урлукъ атып, жангысына жашау бергенча,  адам да билгенин, жыйгъан тин хазнасын келликлеге ётдюре келеди. Ол юзюлмезлик сынжырча бир затды. Аны оюмларыны, къууанчларыны, бушууларыны юсюнден айтхан а бизни ишибизди.

                               Бронтой Бедюров   
 Азияны кёк кенгине жыр

Ызымдан чууакъ кёк шош къарайды,
Кёксюлдюм кёзлю болуп, марайды.
Билирге сюеди хар нени да,
Жашауну тасхача элберин да.
Кюл-Тегин ийген къарамды ол.
Тоньюкук  ийген къарамды ол.
Не къызыуду – жюрекни ашарча,
Акъыллыды – жанынгда жашарча.
Ол – алтын кюн, бетинги сылайды,
Бетинги чегин къайтып сылайды.
Дуниямды ол, эрттегилиди,
Не жангы болуп келгенлигиди.
Мен аны танымайма керти да,
Ол – кёксюл болуп, баса келди да,
Биринчи тюшген кибик, кече
Мажюсю къаялагъа тюше.
Сыфаты – кёксюл дауурбаслай,
Тёгерекди, дауурлу алай,
Тамблагъы белгилеге къарамай, 
Радарны сезимлерин санамай.
Кёк тюркню башы алай ауруйду,
Ол оюм кёпден артыкъ ауурду,
Сагъышла – жулдуз тюшюп келгенча,
Кёзлеге жауун болуп тийгенча.
Журтуму да кёзлерин жуугъанча,
Къайгъылы тёшден ауа тургъанча,
Ол шайтан тюшлерими тешерча,
Элия болуп, алай тюшерча,
Кёзлерин кенгнге керип, алай,
Шо жазда бюртюк ачылгъанлай…
Солургъа табылмайды къарыу а,
Жарылып кюнден тюзю, тауу да.

Башыбыз да – кёк кенги болгъанча,
Тау акъсыл теппелерин, къоллача,  
Кюн таба созады, тутаргъа 
Жауунну, тюшню да жууаргъа.
Дауурбас эсге салып аны,
Тепсетип, бузарча тынчлыкъны.
Умутну къачхан ауазлары
Къайтырла, ача тасхаларын,
Ёмюрге тюбей да, ашыра,
Букъдуруп тургъанды, жашыра.

Ызымдан чууакъ кёгю къалады,
Азият кёгю кёксюл алады,
Къыйылып андан жулдуз кёзле.
Жууапла излей элберлеге –
Жашау хакъды деп, аны билип,
Кюл-Тегин турур къарам ийип –
Жюрекни да кюйдюрген къарам,
Тоньюкук ийген оюм къарам.

О, Азияны ёмюрлюк кёгю –
Сен Аллахыса, Кёк Тенгри, ёрню!
Алтай-Москва, 1967 ж.

Поделиться: