«Озай» - биринчи халкъ театр

Эрттеден бери жюрюп келген адет-тёрелени ёсе келген тёлюге юйретирге борчлубуз. Ол санда халкъны къууанчын, жарыкълыгъын, лакъырда сёзюн, оюннга, жыргъа да усталыгъын ачыкълагъан аламат тепсеулени да унутургъа жарамаз. Аланы  бизни белгили балетмейстерибиз Къудайланы Мухтар терен тинтгенди. Бюгюн аны «Озайны» юсюнден билгени, эшитгени бла окъуучуларыбызны шагъырей этерге сюебиз. 

«Озай» халкъны къууанчын, жарыкълыгъын, лакъырда сёзюн, оюннга, жыргъа да усталыгъын ачыкълагъан аламат  тепсеуюбюздю.  Таулула аны жангы жылны ингиринде, жаз башында, ташыуулдан сора къурагъандыла. Жаш юйюрге, сабийни туугъанына аталгъан «Озайны» да халкъ сюйюп тепсегенди.

Кюзню ахыр айындан жаз башы сабан ишлеге дери жаш тёлю заманын тойда, оюнда ётдюргенди. Ол кезиуде жашла, къызла бир бирлери бла танышхандыла, жангы юйюр къурагъандыла. «Озай» аллай танышыулагъа, тойлагъа да уллу себеплик этгенди.

Аны ючюн эди жаш тёлюню ол кезиуге уллу хазырлыкъда тюбеую да. Жашла, къызла юй хайыуанланы – атны, ийнекни, эчкини; битимлени – алманы, сарымсахны, соханны сыфатлап, дагъыда башха  мифология жигитледен гяпчиле хазырлагъандыла. Аланы «Озайны» тепсегенлеринде  хайырланыуну магъанасы келир жыл сабанла тирликли, малла да элпек болсунла демекликди.

«Озайны» заманы жетгенде, жашла бла къызла гяпчилеча кийинип, эллеринде, къоншу  элледе да арбазлагъа кирип айланнгандыла. Къызла уа эр киши кийимле да кийгендиле. Бютюнда жаш адамланы санындан бек уялчакъларына кеслерин танытмаз ючюн кёп кюреширге тюшгенди. Элде арбаз сайын «Озайны» айтып айланыу Малкъарда бла Къарачайда иги кесек заманны жюрюгенди. Анга къатышханла аш хазырларгъа керекли затла жыйгъандыла.

Ала, алгъаракъдан окъуна къолайлыракъ жашагъанланы чотха алып, аланы юйюрлерине баргъандыла, жарлы жашагъанлагъа уа жаланда «Озайны» айта, насып, берекет да тилегендиле. Ашны иги бергенлеге ариу сёзле, алгъышла айтхандыла, тепсегендиле, къызгъанчланы уа сёкгендиле, алагъа масхарала къурагъандыла.

Бу жырны айтыуунда биз адет-тёре жырлада болгъан назму бояуланы эслейбиз, махтау, алгъыш этиу, тилек, къоркъутуу жорукъла «Долайда». «Эрирейде», башха жырлада да бардыла:

Ой, бизге бер хычин,
Ой, бизге бер гыржын.
Ой, Озай, Озай!
Ой, бизге бер эт,
Ой, бизге эт хурмет.
Ой, Озай,Озай!
Ой, бизге жау бер,
Ой, бизге бишлакъ бер.
Ой,Озай,Озай!
Къууанч жерде насып жокъ,
Хатыр жерде байлыкъ жокъ.
Ой, Озай, Озай!
Сизден насып, байлыкъ кетдиле,
Къойларыгъыз къаядан кетдиле.
Ой,Озай,Озай!

Жырны айтханла жашлары, къызлары кёп болгъан юйге жетген заманда, алагъа терк, жарашыулу юйдегили болурларын эм эрге чыгъарларын тежегендиле.

Жашыгъыз къатын алсын,
Къызыгъыз эрге барсын!
Ой, Озай,Озай!
Биз сизге жырлайбыз,
Сизге тепсеу кёргюзтебиз.
Ой,Озай, Озай!
Не бере эсегиз да, беригиз, 
Не айта эсегиз да, айтыгъыз.
Ой,Озай,Озай!
Сизни билмеген отда кюйсюн,
Сизни билмеген отда кюйсюн!

Берилген ашны, не саугъаны жаратмагъан айтыучула аланы берген юйню иесине масхара этгендиле. Къагъанагъы болгъан юйге уа быллай жыр айтылгъанды:

Жашчыгъыгъыз уучу болсун,
Къызчыгъыгъыз жюнчю болсун.
Ой,Озай, Озай!
Киеуню неда келинни арбазларына жыйылып да айтхандыла «Озайны»:
Киеуюгюз къууанч келтирсин,
Келинигиз насып берсин!
Ой,Озай,Озай!
Атасыны, анасыны ёмюрлери узакъ болсун!
Ой,Озай,Озай!

Бу адетни магъанасы садакъачылыкъ тюйюлдю, хар юйге игиликни, къолайлыкъны тежеуню тёресиди.

Халкъ, жыйылып, «Озайны» жырын, тепсеуюн да бирге бардыргъанды.   Аны  бла бирге бардырылгъан тепсеу кесини оюулары, къыйыулары, ариу ишленнген суратлары бла кёзню къууандыргъанды. Ол таулу эллени орамларына, арбазларына чыкъгъан биринчи халкъ театрлары болгъанды десек, ётюрюк болмаз».