Кишилигине бла жигитлигине кёпле баш ургъандыла

                                                    Уллу Хорламны 74-жыллыгъына

Къойчуланы Жашауну жашы Иосиф жаланда туугъан эли Яникойну угъай, битеу Малкъарны махтаулу жашларындан бири эди. Немец-фашист аскерле бла урушха ол 1941 жылда июнь айны биринчи кюнлеринде киргенди. Кишилиги эм жигитлиги ючюн бек сыйлы аскер саугъа бла – Къызыл Байракъны ордени бла, эки кере саугъаланнганды. Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюрге къагъытларын жарашдыра тургъанлай, тыйып къойгъандыла. Аны сылтаууну юсюнден айтыр кереклиси болмаз. Ол кёп уллу сермешлеге къатышханды, урушну майор чыны бла бошагъанды. Газет окъуучуланы Къойчу улуну бир кесеги бла шагъырей этебиз.

Сау айны ичинде окопладан чыкъмай тургъан жаяу аскер рота ахырына таяннганды. Солдатла асыры арыгъандан борбайлары тутмазча болгъандыла. Юслери-башлары кир, уруш тютюнден бетлери къаралып. Кёкде биягъы фашист бомбардировщиклени гюрюлдеген тауушлары эшитилип башлагъанды. Бир кесекден рота къоруулагъан дуппурну жангыдан от аллыкъды, энди аны бомбала чачылып, чунгур этмеген жери хазна жокъду. Гитлерчи самолётла бомбаланы аяусуз тёкдюле, былайда жаны болгъан бир зат къалгъан болмаз дерча этдиле, дуппурну къара тютюн басды. Ротадан къалгъаны энди эки взводдан кёп боллукъ тюйюлдю. Аны командири Къойчу улу, энишге ийилирек болуп, траншеялада ары-бери чабады. «Къаты болугъуз, жашла, бусагъат немецли танкла бла жаяу аскерчиле жангыдан атакагъа келликдиле, энтта да бир кесек чыдайыкъ, болушлукъ жетгинчи», - деп солдатлагъа кёл этдиреди.

Ма фашист танкла артыкъ тик болмагъан дуппурну этегине жетдиле, ызларындан – автоматчикле. Ала, бирде къурч машиналаны артларына бугъа, бирде аланы орталарында кёрюне, алай келедиле. Ротаны командири тамата лейтенант Къойчуланы Иосиф танкланы иги жууукъ келмеге къояргъа буйрукъ бергенди. Танкланы атыучу эки ушкокдан бла гранатладан башха танклагъа къажау кюреширча сауутлары жокъду. Командирни белгиси бла бронебойщкикле от ачдыла, фашист танкладан экисини къара тютюнлери чыкъды. Гитлерчи жаяу аскерчиле пулемёт эм автомат окъла тийип жыгъыладыла. Танкладан бири, къалай эсе да кесин бронебойщиклеге илишаннга тутдурмай, бизникилени траншеяларыны онг жанына къаршы жууукълашды. Иосиф, къолунда танкланы атыучу ауур гранаты бла, фашист танк келген жанына чабып, ол окоплагъа къутулургъа азчыкъ къалгъанда гранатны атды. Гусеницаны юзюлюп бир жанына бурулгъан къурч машинаны бронебойщик къабыргъасындан урду. Жанып башлагъан танкдан секиришип чыкъгъан фашист танкчыланы уа автомат окъла сойландырдыла. Къойчу улуну ротасы немецлилени дуппурну алыр ючюн кезиулю атакаларын тохтатды. Дуппурну этеклери гитлерчилени ёлюклеринден толду, алайны къоруулагъанлагъа да иги кесек къоранч тюшдю.

Болсада рота кесини борчун толтурду, немецлилени алгъа ётдюрмеди. Тамата лейтенант Къойчу улуну чынын да кётюрюп, жигитлигин Къызыл Байракъны ордени бла белгиледиле.

Гвардияны капитаны Къойчу улуна ротаны къалгъанларындан, дагъыда сермешледе тозурагъан башха аскер бёлюмледен жыйышдырып, жаяу аскер батальон къураргъа командованиядан буйрукъ болду. Батальонну командири да кеси боллугъун билдирдиле. Комдив Пламеневский Къойчу улуну кесине чакъыры, айтды:

- Жолдаш капитан, санга бек къыйын борч буюрулады, алай мен санга ышанама. Тюнене бери тутмакъланы келтиргендиле, бир рота чакълы боллукъдула, аланы сени батальонунга къошаргъа оноу этгенбиз. Ала терсликлерин къан бла жууар ючюн фронтха кеслери тилеп келгендиле. Баракга жыйылып турадыла, бар да шагъырей бол. Командирлери сен боллугъунгу да билдир.

Биргесине ординарицинден башха нёгер алмай, Къойчу улу тюзюнлей баракга кирип барды. Базыкъ ауазы бла: «Ёрге туругъуз!» - деп къычырды. Алай анга киши да къулакъ салмады. Алгъыннгы тутмакъланы бирлери, аякъларын ёрге кётюрюп, капитанны алай «алгъышладыла», башхалары, гитара сокъгъан жашны тёгерегине жыйылып, блатной жырла айтадыла. «Ёрге туругъуз!» - деп дагъыда бир кере къычырды Иосиф.

Бу жол тутмакъла бир кесек къымылдагъанча кёрюндюле, капитаннга да кёз жетдирдиле. Аладан бири, орта бойлу, чырайлы жаш, Иосифни аллына келип: «Здравствуй, моя Мурка, Мурка дорогая, здравствуй дорогая и …» Капитанны кючлю жумдуругъу сакъал тюбюне жетген жаш, барып биреуню юсюне тийип, аны да аудурду, кеси да жыгъылып, иги кесекге дери къобалмай турду. Ол ишни кёргенле шош болдула, алларында сюелген киши бла ойнаргъа жарамазлыгъын ангыладыла.

Ал кезиуде аны сан этмеген тутмакъла энди капитанны аягъындан башына дери тюрслеп къарадыла. Аланы алларында, ёшюнюнде Къызыл Байракъны ордени бла бийик ёсюмлю, уллу санлы, къарыулу адам сюеле эди. Гитараны сокъгъан да тохтап, кёзлерин Къойчу улуна аралтханды.

- Къарачыгъыз аны къолларына, аллай жумдурукъ жетгенде, «Интеллигент» аягъы юсюнде къайры тураллыкъ эди, - деди ол нёгерлерине. (Капитанны аллында «Мурканы» жырлагъан жашны чам аты алай эди). История факультетни ючюнчю курсунда окъуй тургъанлай тутулгъан жаш Александр Жихарев артда Къойчу улуну татлы шуёхларындан бири боллукъду. Шёндю уа ол, абызырап, не айтыргъа да билмей турады…

Батальонда тутмакъладан къалгъанла «ушкок отун ийисгеген» солдатладыла, кёп сермешгенлеге къатышхандыла. Тутмакълагъа уа юйрене турургъа заман жокъду, уруш этерге урушда юйренирге тюшерикди. Къойчу улу Жихаревни отделениягъа командир этди. Ол батыр жаш болгъанына, нек эсе да, батальонну командирини ишеклиги жокъ эди. Не затындан ангылагъан болур эди, къайдан билейик…

Совет аскерле алгъа барыу урушланы башлагъандыла. Иосифни батальонуна немецлиле къаты бегиннген бир элни алыргъа буйрукъ берилгенди. Чабыууллукъ этерден алгъа душманны кючюн билирге, топлары, миномётлары, пулемётлары къалайлада орнатылгъанларын тохташдырыргъа керекди. Алайсыз уруп баргъандан хайыр чыкъмазлыгъын эм адам кёп къорарыгъын командир бек иги биле эди. Жихаревни башчылыгъы бла капитан душманны тылына разведчиклени къауумун жиберди. Ингир къарангысында кетип, ала танг атаргъа къайтып келдиле, биргелерине немецли офицерни да келтирип. Разведчиклени эм гитлерчи офицерни айтханлары да бирге келишгенлерин тохташдырып, операцияны планын жарашдырдыла.

Экинчи кюн танг жарыгъы бла Къойчу улуну батальону элге кирди. Билмей тургъанлай этилген чабыууллукъ гитлерчилени абызыратды эсе да, эс жыйып, къаты тирелдиле. Болсада алагъа элни къояргъа тюшдю.

Ол жангы къуралгъан батальонну биринчи хорламы эди. Солдатла, ол санда алгъыннгы тутмакъла да, орам сермешледе чынтты батырлача къазауат этдиле, немецлиледен кёп адамны къырдыла. Комбат жигитликлери бла айырмалы болгъанланы саугъаларгъа кёргюзтдю. Энди алгъыннгы тутмакъладан бир-бирлерини, ол санда сержант Жихаревни да, ёшюнлеринде «За отвагу» майдалла жылтырайдыла…

Урушну оту Германияны жерине жетди. Одерни боюнунда къызыу сермешле башландыла. Черекни жагъасына ычхыныр ючюн бир элни алыргъа керек эди. Дивизияны ал сатырында Къойчу улуну батальону бара эди да, ол борчну толтурургъа анга буюрдула.

Одерден ётерге деп дивизиягъа буйрукъ болгъаны себепли ашыгъыргъа керек эди. Комбат, эки ротагъа элни эки къыйырындан чабыууллукъ этерге буйрукъ берип, кеси уа бир рота бла аллындан киреди. Ары дери шош тургъан элни автомат, пулемёт атылгъан, гранат чачылгъан тауушла толтурдула. Бир юйню подвалындан атхан пулемёт ротаны аллын тыйды. Мычыргъа жарарыкъ тюйюл эди. Сержант Жихарев фашист пулемётну жокъ этиуню кесини боюнуна алды. Комбат аны жибергенине чогъож окъуна болду, баям, уруш бошалыргъа кёп къалмагъанда, Жихаревни аяргъа сюе болур эди. Иосиф ол жашны бек жаратхан эди. Башы бла окъла сызгъыра, баууру бла жерге къаты къапланып, сержант пулемёт орналгъан юй таба сюркеледи. Энди жетдирирге боллукъду дерча жууукълашханда, ёргерек кётюрюлюп, гранатны атды. Фашист пулемёт тохтады, алай ол кезиучюкде юйню мюйюшюнден гитлерчи автоматчикни окълары Жихаревни санларын къыркъдыла.

Батальон элни алды, эки жанындан да адамла ёлдюле. Къойчу улу анга юйренчек болуп къалгъанды – урушда адамла ёлгенлерине. Кёп кёргенди ол быллай ишлени. Алай Жихаревха уа бек жарсыды. Ёлюр жаралы болгъан сержантны жаны чыкъгъынчы аны юсюне къапланнганлай турду. Саша, Саша… Комбат Жихаревни бал бетли чачын сылады…

- Жолдаш капитан, - деди сержант, сёзюн кючден эшитдире, - ол кюн баракда мен сизге алай этгеним ючюн кечгинлик бер, телилик этген эдим. Вологдагъа – мени анама письмо жазарынгы тилейме, адреси хуржунумдады…

Жаралыны къан жугъу болгъан эринлерин Иосиф къол жаулугъу бла сюртдю. Аны ариу кёк кёзлерин жабып, комбат Жихаревни хуржунундан адресин алды…

Къулбайланы Алийни «Кишилик сыналгъанда» деген китабындан.