Маданиятха жол ана тилден башланады

ЮНЕСКО 2010 жылда тас бола  тургъан тиллени атласын  жарашдыргъанды. Аллайлагъа 136 миллет  саналады бу организацияны тергеулерине кёре. Ала аны алты  критерийге тийишлиликде  тохташдыргъандыла:

1) къоркъуулары болмагъан, битеудуния тилле (орус, ингилиз); 2) болумлары къоркъуу туудурады; 3) тас болургъа къоркъуу уллу болуп турады; 4) жокъ болургъа алай кёп къалмагъанды; 5) жокъну  орундады; 6) ёлген тил.

Сагъыш этип къарасакъ, ачыгъын айтыргъа борчлубуз. Биз  бусагъатда алай аламат болумда тюйюлбюз. Алимле хар эки айдан (иги ойлагъыз) жер башындан бир тил тас болады, ёледи деп  тергейдиле. Этинги-женинги  титиретедиле бу сёзле. Дагъыда ала айтхан бир зат: къайсы халкъны да сабийлерини 30 проценти ёз тилинде сёлешмей эсе, ол, жарсыугъа,  тас бола тургъаннга саналады. Былайда тергеуле керек окъуна тюйюлдюле бизге. Барыбыз да  ахшы билебиз, кёпле ана тилде  сёлешмегенлерин, аны дерсине  барыргъа окъуна истемегенлерин.

Насыпха(!) бизни ол болумнуигилендирир, ата-бабаларыбыздан къалгъанбайлыгъыбызны сакъларонгларыбыз асламдыла. Алай, эм биринчи борчубуз – андасабийлерибизни сёлеширге юйретиудю! Алайсызбизни не тюрлю къыйыныбыз да зыраф болуп къалыргъа ушайды. Бу кюнледе ана тилленихалкъла аралы кюнюбелгиленнгени бла байламлыбиз бир къауум адамгъа бу сорууну бергенбиз.

Малкъондуланы Люба, Нальчикде 28-чи прогимназияны малкъар тилден бла адабиятдан устазы:

- Таулуланы жокъ этебиз деп, къумтюзлеге элтип тёкгенде да, малкъар миллетмиллетлигинсакълагъанды. Жолда ачдан,жаланнганчдан жан бергенле, сау къалгъанла кёп болгъандыла. Алай, жигер халкъ, адам саны аз болгъанына да къарамай, таш башында юй болуп жашагъанды.Онюч жылны ичинде кесини адетин-тёресин, тилин тас этмей, чыдагъанды. Биз, жаш тёлю, баш урургъа керекбиз алагъа – бюгюннгю жашаунусаугъагъабергенадамларыбызгъа!

Кесибизни ариу, ким да юлгю алырча адет-тёребизнибир жанына салып, тышкъыралланыызларындан чабаргъакюрешебиз. Ансыз да аз санлы миллетибиз, ол ыз бла барсакъ,кесилигибизни тас этерикбиз. Жыйырма-отузжылдан ол кюннге жетерча халдабыз бусагъатда. Нек дегенде жаш атала бла аналакеслеринисабийлерине ана тилнибилдиргенни артыкъ, керексиз ишге санайдыла. Аныдерслерине баргъан заманнга андан эсебегирек ингилизча юйренирге жюрюсюн дегенлебардыла, жарсыугъа. Алай бла ала билимли,акъыллы болуп къаллыкъ сунадыла. Ана тилинбилмеген адам а жарлыны да жарлысыды деп, кимангылатсын алагъа?!

Ол болумгъа туурадан къарасанг, ариу чыгъып келген гюл таланысугъаргъан суунутыйыпкъойгъаннга ушайды. Тилейме, жангы ёсюп келген жаш тёлюню суусап этипкъыйнамагъыз!

Аккъызланы Лейля, юч сабийни анасы:

- Биз Нальчикдежашагъанлыкъгъа, насыпха, сабийлеана тиллерин иги биледиле. Ол къуру мени къыйыным тюйюлдю. Былайдакъайынанама ыспасым, ыразылыгъым да уллуду. Аны барыгъыз да таныйсыз, белгилихудожник Акъкъызланы Сиярады. Ол кесинитуудукълары бламалкъар тилде сёлешеди.Культурагъажолана тилден башланады деп юйретеди, андан сора да, жайда, сабийле школканикуллада болгъан кезиуде, бизни барыбызны да элге жибереди. Анда уа, кертиси бла да, бютюн иги сёлешип башлайдыла тауча.

Малкъар тилден устаз АлтууланыЗухурагъа да ыразыма. Ол кесини дерслерин сейир къурап, сабийле ана тиллеринсюерге итинирча этеди. Къалай-алай десек да, школ да, юйюр да бирикселе, халкъыбызны бу жарсыуу боллукъ тюйюл эди.

Къуршаланы Зухура, Нальчикде Байсолтанланы Алим атлы онтогъузунчу номерли школну малкъартилден блаадабиятдан устазы:

- Биз бусагъатда метеке кесикъабынданжийиргенлей болуп турабыз. Бюгюнлюкде тамата тёлюгесаналлыкъларыбызда окъунаорусчакъатышдырмагъан, кеситилибиздечыпчыкъланы, кырдыкланы, д.а.к., атларын айталгъан хазна жокъду. Олдаражагъажетмез ючюн а биз жукъ этергекюсемейбиз, хар нени болгъаныча къоюп къоябыз.

Элледе окъуна хал аламатды депайталлыкъ тюйюлме.

Бир къызчыкъны таныйма. Ол элде ёсгенди, алай малкъар тилде окъуйхазна билмейди.Бюгюнлюкде тынгылы жерде ишлеген да этеди.Энди кесиангылап, окъургъа жангыдан юйренетурады.Айхай, алай этергесюйгенле аздыла. Ол окъуй билмейкъалгъанында терслиг а кимдеди?!

Интернетде Къулийланы Къайсынны «Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула!» дегенчыгъармасы дунияны эм иги жюз назмусуну санына киргенин окъугъанымда къаллай биркёлюмкётюрюлген эди! Бизни халкъыбызны атынайтдыргъан тилибизге нечиккъайгъырмай,къымылдаргъа сюймей къалгъанбыз.

Бирси миллетледен окъуна асламысабийлери малкъар тилнисайласала сюеди. Сиз аныбилсегиз, бирси тюрк тиллихалкъланы даангыларыкъсыз деп юйретедиле. Биз ане таулу, не оруслу болмай,орталыкъдакъалгъанбыз. Ёзтилин билмеген кесинмиллетини адамына санаргъа эркин тюйюлдю.Нек дегенде халкъ жаланда аны ана тили саулукъда сакъланады.

Сардиянланы Назир, бизнесмен:

- Биз узакъда – Новосибирск шахардатургъанлыкъгъа, юйдебарыбыз да малкъар тилде сёлешебиз.Ол мени жашау жоругъумду.Кертиди, сабийлени аналары малкъарлы тюйюлдю. Алай а, кёпледен эсе уста сёлешеди тауча. Аны биринчи тилге юйретип,адетлерибизге да тюшюндюргенме. Сабийле шёндю студентледиле. Ала да иги биледиле анатиллерин. Ол жаны бла борчумутолтургъаныма ыразыма. Къабарты-Малкъаргъа келсек,ала бирсиленисёлешгенлеринангыламай, не кеслери жукъайталмай, жунчуп турмайдыла. Аны себепли уажууукъла, тенгле даыразыдыла.

Биз А. Пушкинни окъуна малкъар тилде окъуйбуз. Ол китапныкелиним, врач Геккиланы Жаннетсаугъагъа берген эди да, бекбагъалайма.

Ненча тилнибилсенг, анча жашау жашайса дейдиле. Мен а таулума. Сора кесимиллетими жашауунутатыуунангыламасам, аны сабийледен дасыйырсам, сора кимме?!