«Учарыгъым бек келеди, жюрегим кёкге тартады, аны ёмюрден ахыргъа сюйгенлей къалдым»

 Кёкню ариулугъу, аны жашырын теренлиги адам улуну не заманда да кесине тартханлай, аны акъылын къозгъагъанлай турады. Бир тюрлю тыйгъычы болмагъан  чыпчыкъча бийикге кётюрюлюп,  хауаны женгиллигин сынаргъа сюйгенле аз тюйюлдюле. Биз бюгюн хапарын айтырыкъ адам ол муратына толусунлай жетгенди дерчады. Лётчик-истребитель Биттирланы Адрахманны жашы Борис аскерде лейтенантдан башлап,  полковникни чынына дери ёсгенди.

Аны ата-анасы  юйюрлерин кёчгюнчюлюкню къыйын жылларында Къыргъызстанны Кант районуну Дмитриевка элинде къурагъандыла. Борис да анда туугъанды. Жашха жыл да толгъунчу Биттирлары Ата журтха къайтадыла, Акъ-Сууда  орналадыла.

Борис эслилиги, акъылы бла да тенглеринден айырмалы эди. Ол Акъ-Сууну орта школуну тарыхында алтын майдал алгъанладан биринчи болгъанды. Андан ары жашаууму не бла байламлы этейим, къаллай усталыкъ сайлайым деген сагъыш жашны ахырда къайгъы этдирмегенди. Нек дегенде, ол сабийлигинден окъуна лётчик боллугъуна ишекли тюйюл эди.    «Акъ-Сууну башы бла таула жанына самолётла учуучу эдиле, - деп эсгереди Борис. - Биз, сабийле, тюбюнден алагъа къарап, кимибиз лётчик, кимибиз космонавт боллукъма деп, аллай муратла салгъанбыз. Сегизинчи классда биз «Ким къаллай усталыкъ сайлайды» деген темагъа сочинение жазабыз. Мен лётчик болургъа сюйгеними билдиреме. Устазыбыз сочинениямы класс аллында окъугъанда,  бары да харх этип кюледиле. Сиз алай эсегиз, мен сизге кёргюзтюрме деп, бютюнда къаты болама».

Школну бошагъандан сора, алтын майдал алгъаны себепли Борис окъургъа къайры сюйсе, ары кирирге эркин эди.   Атасына лётчик усталыкъны сайлагъанын айтханда, ол артыкъ ыразы болмайды. Анга  да къарамай, жаш документлерин военкоматха элтеди. Алай врачла аны саулугъу  осал болгъанын ачыкълайдыла: окулист дальтониксе дейди, кардиолог жюреги тапсыз ишлегенин айтады.  Сюе эсенг, техника училищеге бар, лётчик болургъа уа жарарыкъ тюйюлсе, деп ашырадыла жашны.  

Алай бла ол Ростовну къырал университетине физика-математика факультетине кирирге хазырланады.  Былайда бир затны айтыргъа тийишлиди:  Борисни атасы Адрахман жашыны аскерге барлыгъына артыкъ ыразы болмагъанды: «25 жылны  сени къайры болса да жиберип, ананг бла мен къалай турлукъбуз», -  деген сылтау бла. Ол  алгъадан окъуна аскер комиссариатха барып, Борис медицина тинтиуледен  ётмезча врачла бла келишгенин кёре эдик. Алай жашыны мутхуз болгъанын кёрген атаны жюреги тёзмейди, ол этген хыйлачылыгъына женгдиреди.

Бир кюнню ичинде медкомиссиядан жангыдан ётюп, Борис 1974 жылда Ставропольда хауада къоруулаучу аскерлеге лётчиклени бла штурманланы  хазырлагъан бийик авиация училищеге киреди.  «Бир алты айдан биз учуп башлагъан эдик. Биринчиден, Чехословакияда чыгъарылгъан  окъуу-тренеровка самолётлада юйреннгенбиз,  3-чю - 4-чю курслада уа МИГ-леде учханбыз», - дейди ол.

Тёрт жылдан окъууну бошап, ол лётчик-истребитель болады.  «Училищеден сора Туркменияда Небетак шахаргъа тюшеме, тёгерек къумла болгъанлыкъгъа, шахарчыкъ кеси уа сейир  эди, - дейди Борис. - Мында мен таулу жаш Хасаниядан Эбзеланы Мажир бла танышама.  Ол да аскер лётчик эди. Биз бирге тёрт ай чакълы къуллукъ этгенбиз. Андан сора мени Горький областьха кёчюредиле, ол а Туркменияда Красноводск шахарда къалгъанды.  Ызы бла, мен билгенден, ол Германияда, Азербайджанда къуллукъ этип тургъанды. Жаннетли болсун, ёлгенди».

Аскерде аслам заманны жигитибиз  Калинин областьда ётдюреди, бюгюнлюкде ол  Тверь областьды.  Къуллукъ этерге лейтенант чында келген эсе, ызы бла тамата лётчик, звенону командири,  эскадрильяны командирини орунбасары болады.  Андан Москвада академияда билимин ёсдюреди, ара шахардан къайтхандан сора уа Борисни частына полкну командирини заместителине тийишли кёредиле.  Бу жылланы ичинде ол МИГ-25, СУ-15, МИГ-31 истребительледе учханды, 1-чи класслы лётчик болгъанды.

Мамыр жашауда летчик-истребитель неге керекди, ол не бла кюрешеди дегенле да болурла. Ол  жыллагъа «гонка вооружений» деп айтадыла, къыралла сауутларын кючлендириу бла къаты кюрешген заманла.  «Биз Ата журтубузну къорууларгъа хазырланнганбыз. Мен учхан истребитель-перехватчик тюрлю-тюрлю электрон приборла бла жалчытылыннганына кёре аламгъа чыкъгъан ракетагъа ушагъанды. Илмуда не жангычылыкъ бар эсе да, ол авиацияда хайырланылады, самолётланы двигательлери, радиолокациясы, сауутлары да илму бла тенг тюрленедиле», - дейди Борис.  

Быллай сейир машинаны жюрютгенде къаугъасыз да болмайды. Лётчикни саулугъуна, ол угъай, жанына окъуна къоркъуулу кезиуле тюбемей къалмайдыла. «Бюгюнча эсимдеди, 1981 жылда 31 августда, мен ол кезиуде тамата лейтенант эдим, Маршанскде 9 жаш лейтенант  кёкге чыгъабыз. Сунмай тургъанлай кюнню халы бузулады. Биз учургъан СУ-15 самолётлада жауунда учаргъа ахырда жарамайды: аны терезеси пленка бла жабылгъанча болуп, жукъ да кёрюнмей къалады, тормоз системасы да артыкъ ышаныулу тюйюлдю. Аны себепли бизге мычымай аэродромгъа къайтыргъа буюрадыла. Истребитель къоннганда уллу терклик бла келеди, сагъатха 350  километр тенгли бир, полосаны узунлугъу уа 2 километр бла жарымды. Ол теркликни тормоз парашютну болушлугъу бла азайтадыла. Мен биринчи къонама. Ызымдан келген самолёт жерге жетгенлей, аны парашюту юзюлюп, ол  теркликни азайталмай, трассадан тышына чыгъады. Аны ызындан келген 7 машина  да тюз алай боладыла. Аварийный команда бир-бири ызындан полосадан чыкъгъан самолётланы тартып чыгъарыргъа кючден жетишедиле. Аллахха шукур, ол кюн тогъуз жашдан бирибизге да заран болмагъанды. Насыбыма, андан сора мен жашаугъа, саулугъума къоркъуулу кезиулеге тюшмегенме, Аллах мени уллу хатадан сакълагъанды».

Биттир улу къаугъалы болумгъа тюшмегени, аны  юйретгенле кючлю болгъанларына, ол окъуугъа эсин бёлюп берилгенине шагъатлыкъ эте болурла, баям. «Мени бек уллу насыбым бизни  Сталинни заманында учхан лётчикле юйретгенлериди.  Къаллай сынамлыла, билимлиле эдиле ала! Курсантны кабинагъа олтуртуп, кёзлерибизни жабып, приборланы къайсы къалайда орналгъанына юйретгендиле, кёкде ол неда бу къаугъалы болумда къалай ишлерге кереклисин ангылатхандыла. Алай бла,  орусча айтханда, билимибизни автоматизмге дери жетдиргендиле»,-дейди Борис Адрахманович.

Былайда бизни жигитибизни миллетини атын аламны бийиклигине чыгъарыр амалы болгъанын да сагъырыргъа тийишлиди.  Аны  Звездный шахарчыкъгъа космонавтланы хазырлагъан къауумгъа кирирге чакъыргъан эдиле. «Звездный шахарчыкъда медицина комиссияда Чабдарланы Роза ишлегенди, мени да аны юсю бла чакъыргъандыла, - деп эсгереди  Борис. - Алай унамагъанма, къарыууму билип. Космонавтланы саулукъларына   сурам уллуду, тинтиуледен  ётмей,  артдан лётчик да болмай къалыргъа  къоркъуу болгъанды. Таулула айтханча, тау башында жугъутурдан эсе, къолда къоян ахшыды. Бу сайлауума  бир кюн да сокъуранмайма».

Биттир улу аскер авиацияда 25 жыл къуллукъ этгенди.  Андан къыйын 90-чы жыллада кетеди.   Бюгюнлюкде ол ёсюп келген тёлюню, республиканы, къыралыбызны келир заманда къоруулаучуларын юйоретиу бла кюрешеди. Анга республикада кадет къымылдауну башламчысы дерге да боллукъду. Ол, биринчиден,  Октябрьскийде, шёндю уа Терекде кадет школгъа башчылыкъ этеди.

- Сабийлеге лётчик болгъанымы юсюнден айтсам,  ала сейир этип тынгылайдыла, ким биледи, аладан бирлери бу усталыкъны сайласала уа, - дейди ол. –  Кёкге сюймеклигими юсюнден айтыр сёзлени табалмайма. Лётчикча, адамны кёлюн быллай бийикге кётюрген экинчи усталыкъ дуния башында жокъду.  Жюз кере учсанг  да, кёкге бир чыкъгъанынг экинчиге ушамайды. Телевиденияда тюрлю-тюрлю авиашоу кёргюзтселе, самолётну тауушун эшитсем, кёкге  тансыкъ болгъанымы букъдуралмайма. Учарыгъым бек  келеди, жюрегим кёкге тартады, аны ёмюрден ахыргъа сюйгенлей къалдым. Булутланы башы бла, стратосферада учханынгда асыры ариудан, тамашагъа къаласа. Сен жерден 20 километрден артыкъ бийикликге чыгъып, энишге къарасанг - булутла, ёргеде уа  - жулдузла… Бу сейирликни айтып ангылаталлыкъ тюйюлме.

Борисни юйюрюню юсюнден айтханда уа, юй бийчеси Курданланы Ражабны къызы Жамиля бла эки къыз бла  жаш ёсдюредиле. Жашы Руслан а атасыны ызын айыргъанды – ол да аскер усталыкъны сайлагъанды.