Чора хажини хапары

Огъары Бахсан эл болуп, халкъ анда къайсы ёмюрледе журт къурап башлагъанын бюгюнлюкде  айтып къояргъа къыйынды.  Аны ючюн  элни тийресинде археология излемле, эски жырлада Бахсанны юсюнден айтылгъан сёзле, тыш къыраллы, оруслу жолоучуланы озгъан ёмюрледе жазгъан хапарлары,  дагъыда аны кибик кёп тюрлю тарых шартланы тийишдирип, бир тюрлю оюмгъа келирге боллукъду. Таулулагъа дери бу тийреледе къайсы миллетле жашагъандыла? Жерлени, тауланы атлары къайсы  тилде аталгъанды? Алгъыннгы къабыр орунла, аланы къалай салыннганлары, Кыртыкда шиякыла да Бахсан элини мурдору къуралгъанлы  иги кесек ёмюрле озгъанына шагъатлыкъ этедиле.

Болсада  мен  башында айтылгъан оюмлагъа терен кирмей, Бахсанны тарыхында унутулуп баргъан бир керти хапарны ачыкъларгъа сюеме.Биз сюргюнден къайтып келгенде, малкъар халкъны башха эллерича,   элибиз да чачылып, тозурап, жокъну орунуна жетип тура эди. Алгъыннгы Уллу элден  жаланда, бир къауум юйню хууурлары сюелип.  Элни ортасында 300 –ден  артыкъ   сабий окъуучу школну, уллу клубну да, цементни орунуна кюйген тытыр бла жонулгъан ташладан къаланнган тёрт къабыргъалары сау. Элге да «Бухаидзе» аталып. Къайсы жанынга бурулсанг да, кёзюнге быладан ёзге сюелген зат урунмайды.

Башха журтланы уа  мурдор ташларын да бир бири юслеринде къоймай чачхандыла. Алай, башынгы кётюрюп, тёгерекге къарасанг а, бек алгъа, кюнлюм бетде иги кесек жерге таш бел бау къысханча, къаланып тургъан хуна бурууну эслейсе. Къатына жууугъуракъ барсанг а – жер бла тенг болгъан къабырланы, илишаннга салынып  атылгъан сын ташланы кими сынып, кими иесини къабырын къучакълап, аны юсюне аууп жатханын кёресе.Таш хуна уа саула къабырлагъа этген  хайыуанлыкъны, адамсызлыкъны, тышындан къарагъанладан уялып, ичинде болгъанны  аладан жашырыргъа кюреше шош, мудах сюеледи. Алайгъа келсенг, хунаны мох басхан сууукъ ташларына тыянып, кёзюнгден саркъгъан жилямукъларынгы сюрте, билген дууангы окъургъа кюреше, кёп тюрлю сагъышха къаласа.

Андан бери бири бирин ашыра кёп жылла оздула. Юч кам элни (Бахсанны аты бир кезиуде алай болгъанды) ортасын жырып, кёп суула да саркъдыла. Аллахха шукур, Бахсан эли да аягъы юсюне сюелди. Къабырланы тёгерегине да элчиле кеслерини къыйынларына базыкъ темир чыбыкъдан эшилген чалдишден тынгылы буру  да ишледиле.  Болсада, мени ол жылладан бери акъылымда къалгъан: «Къабырланы тёгерегине эки километрге жууукъ узунлугъу, бир метр бла жарым бийиклиги болгъан хунаны ким къалатхан болур эди?»-деген сагъышларым эсимден кетмей, кёп адамлагъа жолукъдурдула. Уллуда-гитчеде да  сорууларыма тынгылы жууап берген кишиге тюбеялмадым. Алай  хар бири да  буруу Совет власть киргинчи къаланнганын айта эдиле. Артдан-артха баям,  Орусбийлары болур эдиле аны башламчылары. Аладан башха кимни къолундан келлик эди быллай уллу жумушну тамамларгъа, дегенча сагъышла келе башладыла. Болсада, бу оюмгъа да тюздю дерге арсарлыма. Нек? Орусбийланы хар бирин кешенелери барды. Алагъа не адам, не мал кирип аякъ тюп эталлыкъ тюйюлдю. Сора  бийле сууаплыкъ ючюн быллай иш бла кюреширик болурму эдиле? Хазна Арсарлыгъым хорлады.

Бир къауум кюнден   элде мен жолукъмагъан таматаланы тергей келеме да, эсиме Ёзденланы Домалайны къызы Фатимат тюшеди. Ол ингирде окъуна, юй бийчеми да алып, хапар сорургъа аны юйюне барама. Ол айта, мен жаза, иги кесек олтургъандан сора  ушакъ  нёгерим:  «Э жаш, унутуп барама, ма бу сен кёрген къабырланы тёгерегинде бурууну ким къалатханын айтыргъа. Аны уа Къулчаланы Чора  хажи кесини ырысхысына, сууплыкъ этерге малкъарлылагъа къалатханды.  Хакъларына уа эки жыйырма ууанык бла чепгенни этегин толтуруп  доммакъ алтын бергенди»,-деп, хапарны мен соргъунчу да   айтып башлады. Ол  ингирде, кёп замандан бери ачалмай тургъан киритни ачхычларын Фатимат  эгечибиз къолума тутдурду (жаннетли болсун).

 Къулчаланы Чора  тёрт нёгери бла 1912 жылда хаж къылыргъа Меккагъа баргъанды. Ол жыл окъуна, анда жумушларын тамамлап, хажиле болуп, эллерине къайтхандыла. Анда кёргенлерин, эшитгенлерин элчилерине хапарла,й Чора былай айтханды: «Меккада межгитде хаж къылгъандан сора, анда адамла бизни ким болгъаныбызны, не айланнганыбызны соруп: «Да бери келмей, ичигизде жарлылагъа болушсагъыз, неда  элигизде кёпюрле ишлетсегиз,  неда элигизде къабырлагъа буруу  этсегиз, андан уллу сууап жокъду»,-деп ашырдыла.   Эр киши уа Аллах айтса, мен ол ишлени къолгъа алырма,-дегенди.

 Айтханыча, ол жыл окъуна къабырланы тёгерегине буруу къалатып башлагъанды. Экинчи жылында Кыртыкда жайлыкълагъа жол, юч тынгылы кёпюр да ишлетгенди. Ол кёпюрлени юсю бла биз кёчгюнчюлюкден къайтханда да жюрюп тургъанбыз.  Артда аланы, элден 21 юйню да 1967 жылда Кыртыкдан уллу ырхы келгенде алып кетгенди.

Чора хажи  къолундан  келген, халкъны ортасында даражасы жюрюген адам болгъанды. Ол, 1913-чю жылда  окъуу-билими болгъан ногъайлы тилманчны тутуп, Пятигорскийде жарты патчахха  Кыртык жайлыгъында малларын тутаргъа жер беририн тилей къагъыт  жазып баргъанды.  Ол а  Бахсан ауузуну бийи Орусбийланы Исмаиылгъа: «Къулчаланы Чорагъа Кыртык жайлыгъында малларын тутаргъа 200 гектар, элде журт ишлерге да 10 соток жер берирге»,-деп орус тилде жазылгъан, губернаторну мухуру бла къол  салыннган буйрукъну  хажиге  тутдургъанды. Ол буйрукъда жазылгъаныча, Кыртыкда жер алгъанды, къош ишлеп, мал жайып, элде да эки къатлы юй сюеп жашауун бардыргъанды . Ол жерлеге бюгюн да, «Къулчаланы жерле» дейдиле. Къошу да алыкъа сауду. Туудукълары жаз айлада кеслерини маллары бла турадыла сабанлыкъ жерлерин чалып, бичен этедиле.  Губернаторну жер берирге деп Орусбий улуна жазгъан къагъытын а  Чора хажи къошун къалай туруп, аны хуна ташларыны ортасына салып, тышындан сюртдюрюп къойгъанды. Къагъытла  биз сюргюнчюлюкден къайтхандан сора 1960-чы жыллада табылгъандыла. Тамата туудугъу Азрет,  аланы Ростовда архивге берликме деп, алып кетгенди. Кеси да ол жыллада жашлай  дуниясын ажымлы алышханды, алай бла  бюгюнлюкде ала къайда болгъанлары белгисизди.

Алай бла, Чора хажи жашагъан эли Бахсаннга иги ыз койгъан эсе да, топуракъ юлюшюн а кеси къалатхан хунаны ичинде къабырлада табалмагъанды. Революцияны аллында жыллада экинчи кере  хаж къылыргъа кетип, андан къайтмай къалгъанды.