15 февральда Совет аскерле Афганистан Республикадан чыгъарылгъандыла 

Совет аскерле Афганистандан интернационал борчларын толтуруп чыгъарылгъанлы быйыл 32 жыл толады. Ол кезиуде, бюгюнлюкде да бу къазауатны тюзлюгюню, бизни жашла анда къанларын тёкгенлерини магъанасыны юслеринден даулашла тохтамайдыла. Демократиялы республиканы бандитледен къоруулагъанланы, Совет Союзну чеклерин терроризмден эмда наркотрафикден сакълагъанланы статуслары уа энтта тохташдырылмагъандыла. Анга не зат чырмайды, ол уруш къаллай дерсле бергенди? Бу эм кёп башха соруулагъа Афганистанда урушну, жер-жерли къаугъаланы ветеранларыны союзуну правленини башчысы, КъМР-ни Парламентини депутаты Тимур Тхагалегов жууаплагъанды.

- Тимур Лялюшевич, 15 февраль  сизге къаллай магъананы тутады?

- Ол бушуумуду  неда байраммыды деп терк-терк соруучудула.  Манга ол къууанчлы кюндю. Алай нек айтама? Къанлы къазауат бошалгъаныны, аскерчи нёгерлерибизни ёлтюрюу тохтагъаныны, аналаны жюреклери жапсарылгъанларыны белгисиди. 

- Бюгюнлюкде къыралны бла афган урушну ветеранларыны  араларында халла тюрленнгендиле, сизни социал излемлеригизге энчи эс бурулуп башланнганды деп сеземисиз?

- Жукъ да этилмегенди деп айталлыкъ тюйюлме, къырал власть органла жарсыуларыбызны биледиле, ветеран организациялагъа тюрлю-тюрлю грант болушлукъла этип, аланы тамамларгъа онгла къураладыла.

Уллу Ата журт урушну ветеранлары кетип барадыла, саулары уа школлагъа жюрюялмайдыла, ёсюп келген тёлюню патриот ниетде юйретиу иш бла кюрешир къарыулары жокъду. Энди  бу жууаплы борч бизни боюнубуздады. Биз хазырбыз Ата журтубузгъа болушургъа, алай проблемаларыбызгъа эс бурулургъа керекди.

Жарсыула уа кёпдюле. Ишлери, журтлары болмагъанла, къыйын жашау болумгъа тюшгенле, саулукълары осал болгъанла бардыла.  Урунуу эм социал къоруулау министерство бизни жумушларыбызны законланы чеклеринде тамамлайды. Алай ала азлыкъ этедиле,  сёзсюз, законлагъа тюрлениуле кийирилирге тийишлиди. 

Афган урушну ветеранларыны ишлери жаны бла совет къуралырын  а жыйырма жылдан аслам заманны сакълайбыз. Быллай къырал орган ветеранланы излемлери бла кюреширик эди. Урушда биз Ата журтубузну сейирлерин къоруулагъанбыз, бюгюн а бизни ючюн жууаплылыкъны  ол кеси боюнуна алыргъа керекди.

Ол къазауатны ветеранларыны статусларын алышыргъа, Уллу Ата журт урушну ветеранларына тенг этерге тийишлиди. 122-чи номерли федерал закон ишлеп башлагъанлы   льготаларыбыз кетерилгендиле.   

Сакъатлагъа, къазауатда саулукъларын тас этгенлеге энчи эс бурмай жарарыкъ тюйюлдю.  Сёз ючюн, былтыр  Мухадин Батыровха Москвада эки къыйын операция этилгенди, ол реабилитациядан ётгенди. Анга  уа миллион сомдан артыкъ къоратылгъанды. Бу ахчаны спонсорланы, жандауурлукъ фондланы болушлукълары бла жыйгъанбыз. Мухадинча жашларыбызгъа артыкъда къыйынды шёндюгю болумлада.

- Афганистанда жылларыгъызны эсигизге тюшюрюучюмюсюз?

- Мен 177 мотострелковый полкда къуллукъ этгенме, анга тау полк деучю эдиле. Биз Парван провинцияда Джабаль-Сарадж деген жерде орналгъан эдик. Алайы  Кавказгъа бек ушайды: тёгереги къаяла, ала  къыралны экиге бёлгендиле. Шимал эм къыбыла жанлары  тоннель бла байланнгандыла, биз а алайда жюрюген совет колонналаны душмандан сакълагъанбыз.  

Мени бла бирге Анатолий Пичугин къуллукъ этгенди, жаннетли болсун, ауушханды. Заур Баев, Хасаниядан Ностуланы Габас, Бахсандан Хусей Гуков бла бирге тюшгенме полкга. Хасан Кушхов бла Гиса Сижажев а жарым жыл алгъа чакъырылгъан эдиле ары. 

Жашларыбыз къырал салгъан борчланы бет жарыкълы толтургъандыла,  кавказлыны намысын тюшюрген иш этмегендиле, тукъумларына айып келтирмегендиле. Командирле бизге энчи кёзден къарагъандыла. Анга уа мен бла Ностуланы Габас взводну командирлерини орунбасарларына, Пичугин а отделенияны командирине салыннганыбыз да шагъатлыкъ этеди. 

Ызыбыздан ары энтта жерлешлерибиз келген эдиле, аланы арасында Ташлы-Таладан Байсыланы Билял да. Аскерде 100 кюнню къуллукъ этген  «аппагъа» саналады. Кесибизни аллай сынаулу аскерчилеге санай эдик…  Жаш аскерчилени юйретген а бек магъаналыды. Ала мамыр жашаудан урушха тюшгендиле. Аны ючюн афганлыла бла кеслерин къалай жюрютюрге, командирлени буйрукъларын толтурургъа, сермешни кезиуюнде не этерге кереклисин ангылатыргъа кюрешгенбиз. 

Жашларыбыз БТР-леде къуллукъ этгендиле - бирлери водительле,  башхалары пулемётчула. Аллахха шукур,  анда бир жерлешибиз да ёлмегенди, барысы да аталарына, аналарына сау къайтхандыла. Бюгюн тюбеселе уа, тамата нёгерлерини сынаулары алагъа къалай болушханын айтып, ыразылыкъларын билдиредиле. Ол а бек хычыуун кёрюнеди, сау болсунла эслеринде тутханлары ючюн.

- Атагъыз, анагъыз а къалай билгендиле Афганистаннга кетгенигизни?

- Къайда къуллукъ этгенибизни  ачыкъ айтыргъа эркин тюйюл эдик. Жарым жылдан а   эгечлериме, мен тёрт эгечни жангыз къарындашыма, открыткала жиберип башлайма. Алада уа миллет кийимледе афганлы тиширыула, эр кишиле. Бир аламат, сейир суратла. Ала ишекли болуп, къайдан тапханса, къайдаса деп соруп башлайдыла. Бир жол а Кабулда жерлешим Юрий Козубха тюбейме. Ол а Нальчикге къайтханда,   анама мени  Афганистанда кёргенин, сау-саламат болгъанымы айтханды. 

Письмоларымы сакъламагъанма, жарсыугъа. Не жаза болур эдим алада? Саума, къуллукъ этеме, къыйналмайма... Урушну кюйсюзлюгюню юсюнден  жууукъ адамынга къалай айтырыкъса, анамы жюрегин къыйнамазгъа кюрешгенме.

- Урушда бек къоркъуулу неди?

- Нёгеринги тас этген… Мени шуёхум Славик Черепанов  ёлтюрюлгенде, жюрегим бек къыйналгъанды.  Ол Марий АССР-ден эди, взводда пулемётчу болгъанды.

18 жылда жашау энди башланады. Биз къуруда уруш этип турмагъанбыз.  Ингирде бирге жыйылсакъ, юйге къайтсакъ къалай жашарыгъыбызны юсюнден айтханбыз,  сюйген къызларыбызны эсгергенбиз. Экинчи кюн а нёгеринги умутлары юзюлгенлерин кёрсенг, бек къыйын эди.

Ол къазауатда тапхан аурууладан, психикалары бузулгъандан урушдан сора 350-ден аслам ветераныбыз ёлгендиле. Биз 18-жыллыкъ сабийле эдик, бизге бир тюрлю реабилитация этилмегенди, психология болушлукъ берилмегенди. Къазауатдан къайтып, къыралгъа керек болмагъанларын ангылагъанда,  бирлери ичгиге берилгендиле, жарсыугъа, кеслерин ёлтюргенле да бардыла.

- Тимур Лялюшевич, жашау сынауугъузну эсге алып айтсакъ, ол къазауат тюзмю эди?

- Афганистанны власть органларындан аслам тилек этилген эди болушугъуз деп.  Баш борчубуз СССР-ни юг жанында къырал чекни терроризмден, наркотикледен, сауутладан сакъларгъа эди. Шёндю жаш адамла билмейдиле тюркменлиле, таджиклиле, узбеклиле кимле болгъанларын, алагъа тыш къыраллылагъача къарайдыла. Ол кезиуде уа биз барыбыз да бирге тургъанбыз, къарындаш миллетле болгъанбыз. 

Мамыр афганлыла уа бюгюн да тансыкълап эсгередиле россейлилени.   Совет къырал анда 100-ден аслам социал объект ишлетгенди, жолла къуралгъандыла, власть структурала аягъы юсюне этилгендиле.

Афганистан 14-чю ёмюрде жашагъанды, адам аламгъа чыкъгъан ёмюрде ала жерни агъач  чагала бла ишлегендиле. Эл мюлк, экономика - жокъ, хар жерде да наркотикле ёсдюрюу. Ол а бек тынч эди – сепдиле, ол кеси аллына  кюнчюкде ёсдю, битди. Жыйдыла, сатдыла, ахчагъа уа сабийлерине аш алдыла. Ма алай жашай эдиле ала.

Эсимдеди,  заставада топуракъ келтиртип, арыкъ бла суу тартып, тахтала этип, бадыражанла бла нашала  ёсдюрюп башлайбыз. Бизге башха жерледен келип къарай эдиле афганлыла. Ызы бла кеслери да будай, пиринч ёсдюрюрге кюрешгендиле.

Мен акъыл этгенден, ары бизнича жашланы угъай, профессионал аскерчилени, энчи буйрукъла толтургъанланы, сынаулары болгъанланы кийирирге керек эди. Дагъыда СССР чачылгъандан сора къаллай къыйынлыкъла башланнгандыла -  Узбекистанда, Таджикистанда граждан къазауатла болгъандыла.  Къуру Таджикистанда  180 минг адам ёлтюрюлгенди. Кавказгъа да жетгенди афганны  хатасы: эки Чечен уруш, Бесланнга, Нальчикге, Назраньнга чабыууллукъла, Москвада Норд-Ост, метрода чачдырыула….  

Уруш – ёлюмдю, уллу къыйынлыкъды.    Адамгъа мамырлыкъ керекди. Алай болур  ючюн а къыралны  жалынчакъсызлыгъын сакъларча кючлю аскери болургъа тийишлиди.

- Ушагъыбызны окъугъан жаш адамлагъа не айтырыкъ эдигиз?

- Билим алыгъыз, тарыхны ангыларгъа кюрешигиз, социал сетьледе, интернетде басмаланнган терс, бир бирге юсгюрюу шартлагъа ийнанып къалмай, тюзлюкню излегиз деп тилерик эдим. Миллетинги адетлерин, тёрелерин, ана тилни билирге тийишлиди. Аны бла бирге уа  башха халкъланы даражаларын тюшюрмей, аланы культураларына, тарыхларына хурмет этерге керекди.    

Афганистанны ветеранларын да жюрегимден алгъышларгъа сюеме. Мени хурметли аскерчи нёгерлерим! Биз барыбыз да къыйын жолну ётгенбиз, жашау бизге уллу дерс бергенди. Аны ючюн къазауат, уруш къайтарылмазча, мамырлыкъ, тынчлыкъ сакъланырча битеу къарыуубузну салыргъа борчлубуз. Сизге, юйюрлеригизге да насып, къолайлыкъ тилейме, къыралны жанындан излемлерибизге эс бурулуп, болушлукъ этилир, Ата журтубузну аллында къыйыныбызгъа керти багъа берилир деп ийнанама.